موقعیت مکانی مصلی مشهد

مصلی پایین خیابان در کنار بلورا مصلا و جاده مشهد – سرخس واقع است. در خارج شهر مشهد تنها بنایی که دیده می‌شود مصلی است که در هزار و هشتاد و هفت در عهده شاه سلیمان ساخته شده و شبیه است به مصلای طرق که در هشتصد و سی و هفت بنا کرده‌اند. .

دلیل ساخت مصلای مشهد: شهر مشهد از اوایل سدة نهم هجری (دوره تیموری) مصلایی که فاصله یک فرسنگی جنوب شرقی شهر در محل روستای طرق داشته که اکنون خرابه‌های آن برجاست اما ظاهرا از پایان عهد تیموری و اوایل صفوی که حملات مکرر ازبکها به خراسان و شهر مشهد شروع شده استفادة اهالی مصلای طرق همیشه ممکن نبوده است بدین سبب مصلای جدیدی برای شهر مشهد در فاصله چند صد متری کیلومتری بیرون دروازة پایین خیابان احداث کرده که تا قرن حاضر به عنوان تنها مصلای شهر مشهد مورد استفاده بوده است.

خصوصیات بنا: مصلای مشهدت عبارت است از ایوانی بلند که در طرفین آن دو رواق وجود دارد و بر بالای هر رواق گنبدی بنا شده است.

علت ایجاد دو رواق در طرفین ایران : این دو رواق بی‌شک در نظر سازندة بنا که د رآن هنگام مامور تعمیر جامع گوهرشاد بوده جهت تقویت و استحکام بنای اصلی تکیه گاهی لازم و ضروری تشخیص داده شده و لیکن بعدها به محل نماز برای زنان گردیده است.

طرح کلی بنا به صورت مستطیل شکل است که چهار غرفه یا طاقنمای عمیق قرار رگرفته است در غرفه‌های جنوب شرقی و غربی راه پله‌هایی برای دسترسی به پشت بام بنا تعبیه شده است اتاق‌های گنبد‌دار مجاور ایوان هر یک در گاههای بزرگی در جهت شمالی ،‌شرقی و غربی دارند بدین ترتیب نمای اصلی بنا متشکل از ایوانی بزرگ به دو ایوان یا درگاه کوچک در طرفین آن است.

تزئینات :‌نمای اصلی آن مزین به تزئیناتی از کاشی‌های معرق دوران شاه سلیمان صفوی است و دو نوار کتیبه دارد که بر روی هر دو تاریخ 1087 هـ.ق نقش شده است نام کاتب نیز در انتهای کتیبه مستطیل شکل به این شرح نقش شده است. کتیبه راجیاء الی الله محمد حسین بن عنایت الله

علاوه بر کاشیکاری معرق نمای ایوان بدنه داخلی آن با گچبری‌ها و مقرنس‌ها مزین شده است بدنه داخلی بنا گچ مالی و در بعضی نقاط گچ‌بری و مقرنس کاری شده است رنگ آمیزی جز بر روی محراب و کتیبه بزرگی که دور تا دور لبة ایوان نقش شده است دیده نمی‌شود این کتیبه نیز با کاشیهای معرق ساخته شده عمل محمد حسین فرزند عنایت الله است در داخل محراب کتیبه‌ای به تاریخ 1086 هـ.ق (‌6-1675 م) نام نویسنده را به این شرح بیان می‌کند محمدرضا الا ما... در این عبارت گفت (الا ما .....) ناقص و ناتمام است یعنی قسمت آخر آن ریخته و از بین رفته ولیکن مسلم است که مقصود «محمدرضا الامامی اصفهانی» است که کتیبه‌های فراوانی برای بناهای اصفهان و قم نوشته و در آخرین سالهای حیات خود نیز برای بناهای مشهد چند کتیبه تحریر کرده است.

کتیبه ایوان مصلی یکطرف دوران ایوان سورة مبارکه تبارد الذی بیده الملک و طرف دیگر در ایوان سوره یسبح لله ما فی السموات و الارض » میان ایوان دو طرف طاقنما آیه الکرسی و در طاقنمای وسط سورة (سبح اسم ربک الاعلی) در وسط طاقنما آیه (قد نری تقلب وجهت فی السما) و در میان ایوان حدیثی از حضرت امام صادق علیه السلام دیده می‌شود.

در قسمت تحتانی تزئیناتی لبه طاق ایوان در هر طرف نه بیت شعر فارسی به خط نستعلیق به رنگ زرد بر زمینه آبی نقش بسته است.

معمار بنا: برکتیبه کاشی بنام نام معمار «حاجی شجاع اصفهانی» که در تعمیرات بنای جامع گوهرشاد نیز دست داشته ماده تاریخی ازن کتیبه 1087 هـ.ق است بنابراین «استادکار» این بنا حاجی ملک نیست بلکه مردمی بوده است مورد اعتماد و اعتقاد بانی بنام ابوصالح صدر الدین که از طرف وی در این کار مباشرت داشته است.

مقایسه‌ مصلی مشهد و طرق : مصلای طرق مرکب است از یک تالار چهارگوش که برفراز آن گنبدی بنا کرده‌اند و جلوی آن ایوانی است مرتفع به سبک و صورتی که مردم مشرق ایران دوست دارند و در انتهای ایوان نیز محرابی دیده می‌شود.

دیز ضمن بحث از مصلای اخیر می‌گوید که گروهی از مردم به حالت صف رو به قبله این بنا تاریخی ایستاده و از حیث منظرة خارجی با مساجد ترکستان تفاوتی ندارد و هر دو آنها مانند مسجد بخارا بر روی مصلی‌هایی ساخته شده‌اند و ما باید به طور قطع و یقین مصلی‌ها را به سان امکنه وسیعی در نظر آوریم که اکثر اوقات عاری از هرگونه ساختمان است ولیکن گاهی مزین به بناهای معظمی به اشکال گوناگون می‌باشد که مشخصات مخصوصی ندارد یعنی ممکن است از یک فضای محصور و ساده و حتی فقط از یک دیوار قبله یا از یک مدرسه و مسجد تشکیل شده باشد.

مصلای طرق بنای معظم و زیبایی است که در کمال دقت ساخته شده است. ولیکن آجرچینی‌های قسمت بالای آن که مجاور با لبة ایوان است و نیز دیوار‌های زوایای پشت بام بسیار بی‌استحکام و سست است در نتیجه طاق ایوان و چند قسمت از بدنة دیوار در عقب بنا فرور ریخته است به عکس گنبد بنا که با استحکام تمام بر روی دو پایة هشت ضلعی تکیه کرده کاملا سالم و بی‌عیب مانده است در حال حاضر هیچ گونه علامت و نوشته‌ای که دلیل بر اثبات و تعیین این مطلب داشته باشد بر دیوارهای بنا دیده نمی‌شود ولیکن ممکن است در زمان صنیع الدوله تاریخ بنا در پایان کتیبه مفصلی که بر ایوان مصلی نقش بوده و امروز فقط بخش کوچک زیرین از آن باقی مانده است وجود د اشته و اشخاصی که این مطلب را به او اطلاع دادند تاریخ بنا را در کتیبه دیده باشند.