به نام خدا

مبانی هنرهای تجسمی

اموزشکده فنی حرفه ای جیرفت

مهدی اذر خوش مدیر گروه ساختمان

فصل اول ارتباط بصری
هدف های آموزشی فصل :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید :
1 اهمیت زبان بصری در برقراری ارتباط با دیگران را در مقایسه با زبان کلامی
توضیح دهید.
2 سواد بصری را تعریف کنید و روش کسب آن را بیان کنید .
3 اهمیت دیدن دقیق را در توسعه سواد بصری بیان کنید .
7
به طور کلی با در نظرگرفتن اهداف آموزشی ، سطح آموزش و نیاز فراگیر در این مجموعه ، تلاش بر
آن بوده است تا مباحث در حد لازم گسترش یابند و لذا از توضیحات تخصصی و احیانا بازنمودن
بیش از اندازه برخی مباحث پرهیز شده است .
هدف های آموزشی نهایی این کتاب ، یعنی رفتارهایی که باید قادر باشید پس از مطالعه و یادگیری
مفاهیم و مهارت های ارائه شده آنها را انجام دهید ، عبارتند از :
1. توانایی درک و تولید پیام های بصری ساده
2. بهره گیری از مهارت های کسب شده در برقراری ارتباط بصری بهتر با کودکان و کمک به
گسترش سواد بصری در آنها
برای دستیابی به این هدف های آموزشی نهایی ، لازم است که با مطالعه دقیق فصل های کتاب ، و
انجام تمرین ها و فعالیت های توصیه شده به هدف های آموزشی آن فصل ها نایل شوید .
1 1 زبان کلامی وزبان بصری
تجسم کردن به معنی تو انایی شکل دادن به تصاویر ذهنی است . شاید دیده باشید که قبل از آنکه
کاری را آغاز نماییم ، مراحل مختلف آن را از ذهن خود می گذرانیم و راه های مختلف دس تیابی به
آن را بررسی می کنیم و آ نگاه تصمیم می گیریم . این تصورات آن گونه است که حتی می توانیم
آنچه را که قبلا هرگز به چشم خود ندیده ایم ، در ذهن مجسم کنیم . توانایی و قدرت تصور کردن و
پیش تصور نمودن در ا نسان ، به طور مرموزی با جهش خلا قه پیوسته است . این توانایی به انسان
اجازه می دهد که به راحتی میان هزاران تصویر ذهنی و تخیلی خود پرسه بزند و با هوشیاری هرچه
تمامتر راه حل ها را بیابد و تصمیم بگیرد .
زبا ن با تصاویر آغاز شد و از طریق تبدیل خط تصویری به واحدهای آوایی 1 و سپس به حروف
الفبا متحول گردید . بدون تردید هر مرحله از این سیر تکاملی ، قدمی در جهت ارتباطاتی فعال تر و
کارآمدتر بود . البته نشانه هایی وجود دارند که حاکی از بازگشت این روند برای داشتن کارایی بیشتر
به مبدأ خود یعنی تصویر هستند.
شاید این س ؤال مطرح باشد که سواد و مفهوم آن در قبال زبان چیست و از مقایسه سواد کلامی و
سواد بصری می توانیم به چه نتایجی برای آموزش بصری دست پیداکنیم .
همان طور که می دانید ز بان در امر تعلیم و تربیت انسان ها جایگاه ممتازی دارد . در حال حاضر از
زبان به عنوان وسیله ای برای ذخیره و انتقال اطلاعات ، مبادله افکار و عقاید و همچنین روشی
ذهنی برای اندیشیدن استفاده می شود . زبان گفتاری از نظر زیست شناسی غریزی است ، در حالی
phonetic ( 1 . فونتیک (صدادار ، مصوت
که سواد کلام ی یا خواندن و نوشتن طی مراحل مختلف آموزشی انتقال می یابد . به این ترتیب که در
وهله اول ما مجموعه ای از نمادها را فرا می گیریم که از اشکال تجریدی تشکیل شده اند و معرف
صداها هستند . ما این نمادها را که همان حروف الفبا هستند ، جداگانه فرا می گیریم و سپس با
ترکیب این حروف یا صداها ، به لغتی با مفهوم و معنی خاص دست می یابیم . هریک از لغات ،
نماینده و جانشین اشیا ، مفاهیم و اعمال هستند . آخرین قدم برای فراگیری سواد ، شامل یادگیری
ترکیب متداول لغات برای جمله سازی است ، جمله ای هدفمند که درصدد انتقال پیامی است .
این مراحل ، اصول مقدماتی و غیر قابل تقلیل برای آموزش سواد کلامی هستند . انسان هنگامی که
بتواند بخواند و بنویسد ، این امکان را به دست می آورد که مقصود خود ر ا بیان کند و از اطلاعات
مکتوب بهره مند شود . سؤال اینجاست که اگر انسان توانسته است براساس اصول و قواعد سازمان
یافته به زبان کلامی و نوشتاری مسلط گردد ، آیا در زمینه ارتباط بصری نیز به طور جدی مقید به
نظام خاصی بوده و در این راه موفق شده است ؟
زبان بصری به دلیل آنکه نظامی منسجم ندارد و کمتر خود را در قید و بند چارچوبی مشخص قرار
داده است ، زبانی پیچیده و غیر قابل قیاس با زبان کلامی است . البته زبان بصری در مقایسه با
زبان های دیگر ، عمومی تر و همگانی تر و قابل فهم برای همه ا نسان ها است ، لذا به دلیل همین
پیچیدگی ، نباید از تلاش برای غلبه بر آن باز بمانیم .1 2 سواد بصری :
دیدن ، یک عمل نظری و غریزی است و ساختن و درک پیام های بصری نیز تا اندازه ای اعمالی
غریزی هستند ، به طوری که بخش عظیمی از ارتباطات بصر ی بر عهده الهام و اتفاق گذارده شده
10
است . تا زمانی که هیچ تلاشی برای تجزیه و تحلیل یا تعریف ساختار شیوه بصری نشده است ،
نمی توان به یک روش عملی و قابل استف اده در ارتباطات بصری دست یافت . از طرفی روش های
آموزشی در این خصوص نیز حرکتی کند دارند .
شکل و فرم آنچه که در اطراف خود مشاهده می کنیم ، از عناصری بصری مانند نقطه ، خط ، سطح و
حجم تشکیل شده اند . درس مبانی هنرهای تجسمی در واقع بیانگر الفبا و دستورالعملی ب رای به
کارگیری صحیح این عناصر است ؛ بح ثی برای تیزبین کردن دید انسان در مش اهداتش و در پیامی که
دریافت می کند . به بیان دیگر ، مبانی هنرهای تجسمی (اصول ارتباطات بصری ) دستیابی به مبنایی
برای افزایش میزان تأثیرگذاری پیام تصویری در مخاطب ، براساس هدفی مشخص است . همان طور
که اشاره شد ، ا ین اصول مربوط به زبانی همگانی ، بین المللی و قابل فهم برای همه انسانها است .
مبانی هنرهای تجسمی همانند ادبیات دارای قو اعد ترکیبی مخصوص به خود است ، و لیکن
پیچیده تر . این اصول و قواعد کمک می نما یند تا ترکیبی صحیح به دست آید . نحوه به کارگیری
عناصر بصری و حا لات مختلف قرارگیری آنها در کادر و تلفیق و ترکیبشان با یکدیگر ، ت أثیرات
متفاوتی بر انسان می گذارد ، در نتیجه به هر میزان که سواد بصری انسان تقویت شده باشد ، درک و
انتقال پیام های تصویری با سهولت بیشتری انجام خواهد گرفت .
در عص ر حاضر که زمان انفجار اطلاعات است و همه روزه انسان در معرض بمباران اطلاعات و پیام
های بسیاری از سوی رسانه هایی مانند روزنامه ، مجله ، تلویزیون ، سینما ، ویدئو ، کامپیوتر ،
ماهواره و ... قرار دارد ، لزوم پی بردن به اصول ارتباطات بصری بیش از پیش احساس می شود .
11
1 3 قدرت بصری و حساسیت :
دیدن ، معنای مختلفی مانند تماشاکردن ، مشاهده کردن ، دریافتن ، کشف کردن ، تشخیص دادن ،
تصور کردن ، آزمودن ، خواندن ، نگاه کرد ن و ... را داراست ، که هریک از آنها خود برمفاهیمی
دیگر دلالت دارند .
اولین تجربه یک کودک ، کسب آگاه ی به وسیله حس لامسه است . البته کودک تنها از راه لمس
کردن اشیا ، درک خود را از محیط اطرافش بالا نمی برد ؛ بلکه از حس بویایی و چشایی نیز استفاده
می کند . به تدریج حس بینایی و درک تصویر نیز به کمک حواس او می آید و چیزی نمی گذرد که
این حس از بیشترین اه میت برخ وردار می شود . درنتیجه پس از اولین برخ ورد خود با جهان ، به
چشم و نحوه دیدن خود وابستگی شدیدی پیدا می شود.
هرچند همه ما آسان و طبیعی می بینیم ، ولی فرهنگ خاص مربوط به دید ن هنوز پدید نیامده است .
عمل دیدن سریع انجام می شود و همه چیز را به صورتی جامع از نظر می گذراند . حس بینایی
هنگام فعالیت به انرژی ناچیزی احتیاج دارد و تقریبا با سرعت نور عمل می کند و در همان حال به
ذهنمان اجازه دریافت و ضبط بی نهایت خبر را در زمانی بس کوتاه می دهد . بنا به تعریفی ،
«. توانایی تشخیص و فهم بصری پدیده های موجود در محیط » : حس بینایی عبارتست از
انسان حس بینایی را به همان شکل که به او عطا شده ، پذیرفته است و معمولا هیچ تلاشی ب رای
تیزبین کردن آن انجام نمی دهد . همه نگاه می کنند ، ولی همه نمی بینند و مهم آنکه همه مثل هم
نمی بینند . برای خوب دیدن ، باید چشم را تربیت نمود . باید با چشم اندیشمند به موجودات نگاه
کرد و چشم را به چگونه دیدن و کشف اجزای پدیده های موجود در طبیعت عادت داد .
12
ساختمان حقیقی اجسام را نمی توان با یک نگاه گذرا تشخیص داد . برگ درخت را همه دیده اید و
شکل ظاهری آن را به سرعت تشخیص می دهید ، ولی همین برگ که یکی از اجزای بسیار کوچک
طبیعت است ، ساختمان پیچیده ای دارد که در نگاه اول متوجه اش نخواهیم شد . اگر به دقت به آن
نگاه کنیم ، رگ ها ، و مویرگ هایی را که سراسر سطح برگ را پوشانده اند ، بهتر خواهیم دید . پی
بردن به چگونگی نقطه اتصال برگ به ساقه ، فرم کناره دند انه دار یا مواج برگ ، بافت سطح برگ و
... تنها با تعمق در دیدن و شکافتن واقعیات درونی اجسام صورت می پذیرد .
( (تصویر 1
شاید بارها شاهد و ناظر آسمانی نیمه ابری بوده اید که تکه ابرهای آن با وزش ملایم باد جا به جا
می شده اند . تغییرات مداوم تکه ابرها از نظر شکل و فرم در برابر دید گان جستجوگر شما گاه در
هیبت یک حیوان و لحظه ای دیگر در قالب یک شی ء ثبت شده است . در همین لحظه عده
بی شماری شاهد این دگرگونی فرم و شکل ابرها بوده اند ، ولی تصوری را که شما از این پدیده از
ذهن گذرانده اید ، نداشته اند . شما بادقت جزییات را از طریق مشاهده به مغز اطلاع می دهید و مغز
13
با توجه به اطلاعات قبلی نتیجه گیری می کند . تقویت چشم فقط از راه ورزش دائمی بصری ، یعنی
دیدن همراه با تعمق در اجسام و فکرکردن ، صورت می گیرد . لذا برای کسب تبحر در طراحی و
نقاشی ، پیش از آنکه دست ها ی شما ورزیده شود ، چشمتان را تربیت کنید تا دست شما از فرمان
چشم و مغزتان در انجام در خلق آثار هنری پیروی کند .
اگر چشمتان ر ا تمرین دهید و آنچه را که می بینید به دقت از جوانب مختلف مورد بررسی قراردهید ،
در برخ ورد با تصاویر نیز از درک تصویر بالایی برخوردار خ واهید بود . به تصویر 2 نگاه کنید . در
وهله اول و با یک نگاه گذرا کادر مستطیلی را می بینید که داخل آن خطوطی درهم ایجاد شده است .
اگر به دقت سطوح پدید آمده در اثر تراکم خطوط و فضای تیره و روشن موجود را بررسی نمایید ،
به چه نتیجه ای می رسید؟ آیا این خطوط شکل یک حیوان را مجسم نمی سازند ؟ آری ، طرحی از
یک شتر در حالت نشسته است که به وسیله حرکت سریع قلم و مرکب ایجاد شده است .
حال به تصویر 3 نگاه کنید . آیا تصویری از یک روز برفی است ؟ بهتر است خودتا ن تشخیص دهید .
چه تفاوتی بین نگاه کردن در مرحله اول و دیدن در مرحله دوم وجود دارد ؟
( (تصویر 2
14
( (تصویر 3
قدرت تمیز وتشخیص چشم ، به ویژه در مورد اندازه و ابعاد ، فرم و شکل ، بافت و ... یکی از
عوامل مهم و اساسی در درک بهتر چیزی است که می بینیم . البته چشم انسان نیز دچار خطا می شود
و چه بسا چیزی که می بینید ، با حقیقت مطابقت نداشته باشد . به تصویر 4 توجه نمایید :
در شرایط مختلف با یکدیگر مساوی است ، لیکن شما در نمون ه های B و A اندازه پاره خط های
ارائه شده ، اندازه آنها را متفاوت تشخیص می دهید .
O و O به اشکال دو دایره ,
نگاه کنید . قطر هردو دایره یکسان است ، آیا شما نیز آنها را دراین
شرایط یکسان می بینید ؟
( (تصویر 4
15
در هنرهای تجسمی ، استفاده از خطای باصره می تواند کمک نماید تا آنچه را ک ه هنرمند اراده
می کند ، به بیننده منتقل سازد و اشکالات ناخواسته به این صورت ترمیم گردد .