مبانی هنرهای تجسمی

اموزشکده فنی حرفه ای جیرفت

مهدی اذر خوش مدیر گروه ساختمان

فصل سوم رنگ ( 2
هدف های آموزشی :
1. مشخصاًت رنگ های اصلی و فرعی و مکمل را ذکر کنید .
2. رنگ مایه و ارزش رنگی را شرح دهید .
3. با استفاده از سه رنگ اصلی ، انواع رنگ های فرعی و درجه سه و مکمل را به
دست آورید .
4. با استفاده از سه رنگ اصلی و رنگ های سیاه و سفید ، درجه های مختلف
رنگ های طیف را به دست آورید .
5. تضاد رنگ را تعریف کنید و چگونگی هف ت نوع تضاد رنگی زیر را توضیح
دهید :
تضاد رنگ های اصلی تضاد تاریکی و روشنایی تضاد سردی و گرمی تضاد
رنگ های مکمل تضاد همزمان تضاد اشباع تضاد وسعت سطوح
6 . مفاهیم مطرح شده درمورد رنگ ها را عملا در انجام فعالیت های تجسمی اجرا
کنید .

3 1 رنگ های اصلی و فرعی (دایره رنگی)
رنگ اصلی یا رنگ اولیه رنگی است که نتوان آن را از ترکیب رنگ های دیگر به دست آورد .
رنگ های اصلی عبارتند از زرد ، آبی ، قرمز .
با استفاده از رنگ های اصلی و ترکیب آنها با یکدیگر و با رنگ سفید ، تمام رنگ های طیف را
می توانیم به دست آوریم . رنگ هایی که از ترکیب دو رنگ اصلی به دست می آیند ، به رنگ های
فرعی موسومند . این رنگ ها عبارتند از :
1 نارنجی ، که از ترکیب رنگ قرمز و رنگ زرد به دست می آید . رنگ نارنجی باید دقیقا حد واسط
قرمز و زرد باشد ، در واقع نه بیش از اندازه به قرمز تمایل داشته باشد و نه به زرد .
2 بنفش ، که ترکیبی از رنگ آبی و رنگ قرمز است ، این رنگ نیز باید حد واسط دو رنگ آبی و
قرمز باشد .
3 سبز ، که از ترکیب رنگ زرد و رنگ آبی به دست می آید ، رنگ سبز نیز مانند دو رنگ قبلی باید
حد واسط دو رنگ زرد و آبی باشد .
در شکل 5 دایره رنگ را مشاهده می کنید . رنگ های اصلی (زرد قرمز آبی ) در مرکز شکل و
داخل مثلث قرار دارند . رنگ های فرعی که هریک از ترکیب دو ر نگ اصلی حاصل شده است ، در
پیرامون این مثلث و مرتبط به دو رنگ اصلی قرار گرفته اند .
پیرامون شش ضلعی ، نوار حلقوی مشاه ده می شود که رنگ های درجه سوم در آنها جای گرفته اند
. این رنگ ها از ترکیب رنگ های اصلی و فرعی به وجود آمده اند . این رنگ ها عبارتند از :
27
1 آبی سبز ، که از ترکیب دو رنگ آبی و سبز به دست آمده است . این رنگ حدفاصل دو رنگ آبی
و سبز است . 2 زرد سبز ، که از ترکیب دو رنگ زرد و سبز به دست آمده و حد فاصل دو رنگ زرد
و سبز است .
3 زرد نارنجی ، که از ترکیب دو رنگ زرد و نارنجی به دست آمده و حد فاصل دو رنگ زرد و
نارنجی است .
4 قرمزِ نارنجی ، که از ترکیب دو رنگ قرمز و نارنجی به دست آمده و حد فاصل دو رنگ قرمز و
نارنجی است .
5 قرمز بنفش ، که از ترکیب دو رنگ قرمز و بنفش به دست آمده و حدفاصل دو رنگ قرمز و بنفش
است .
6 آبی بنفش ، که از ترکیب دو رنگ آبی و بنفش به دست آمده و حد فاصل دو رنگ آبی و بنفش
است .
3 2 رنگ های مکمل :
رنگ هایی مکم ل یکدیگرند که بتوانند در مجم وع تمام رنگ های طیف را در خود داشته باشند .
برای مثال دو رنگ آبی و نارنجی مکمل یکدیگرند ، زیرا نارنجی ترکیبی از دو رنگ زرد و قرمز
است.

( (تصویر 5
و همان طور که اشاره کردیم ، زرد و آبی و قرمز رنگ های اصلی هستند که از ترکیب آنها می توانیم
تمام رنگ های طیف را به دست آوریم . و یا دو رنگ قرمز و سبز مکمل یکدیگرند ، زیرا رنگ سبز
ترکیبی از دو رنگ زرد و آبی است . پس در مجموعه دو رنگ مک مل سبز و قرمز ، تمامی رنگ های

طیف حضور دارند . بنابراین رنگ مکم ل هر رنگ اصلی ، رنگی است که از ترکیب دو رنگ اصلی
دیگر بدست آمده است .
در طبیعت معمولا رنگ ها با لطافت خاصی به صورت مکمل در کنار هم قرار گرفته اند ، اگر به بوته
گل سرخی نگاه کنیم ، درمی یابیم که چگونه دو رنگ مکمل به نحو زیبایی در مجاورت یکدیگر قرار
گرفته اند . در واقع رنگ قرمز گل و شکوفه هایش با رنگ سبز برگ ها ، دو رنگ مکمل هستند . اگر
دو رنگ مکمل را با یکدیگر ترکیب کنیم ، زیباترین رنگ خاکستری را می توانیم به دست آوریم که
با رنگ خاکستری حاصل از ترکیب رنگ سفید و سیاه متفاوت خواهد بود .
3 3 رنگ مایه (تونالیته) :
درجات مختلف تاریکی و روشنایی یک رنگ را تون می نامند . منظور از تونالیته ، تأثیر کلی رنگ در
یک اثر هنری است . برای مثال اگر رنگ آبی و تون های مختلف آن بر یک تابلو حاکم باشد ،
می گویند آن تابلو تونالیته آبی دارد . در برخی موارد ممکن است به مایه ها یا تون های سرد یا گرم
اشاره شود . منظور از تون یا م ایه ، همان تنوع های رنگی است که از یک رنگ سرد یا گرم مسلط بر
اثر ه نری به دست می آید . تونالیته مسلط عبارتست از رنگی که مقدار آن در یک تابلو از سایر
رنگ ها بیشتر باشد .
3 4 ارزش رنگی (والور)
ارزش رنگی یا والور عبارتست از میزان درخشندگی یا مقدار نوری که از رنگ منعکس می شود .
البته درخشندگی هر رنگ تحت تأثیر محیط اطراف و همجواری با سایر رنگ ها قابل تغییر است ، در
نتیجه ارزش رنگی یا والور هر رنگ در شرایط مختلف متغیر می باشد .

3 5 تضاد رنگ :
در مقایسه رنگ ها و اثرات آن ها بر یکدیگر اختلافات آشکاری وجود د ارد که به آن تضاد رنگی
گفته میشود . اختلاف موجود در خصوصیات کمی و کیفی رنگ ها ، عامل اساسی در تشخیص
تفاوت های آنها است . اختلاف رنگ ها می تواند کم یا زیاد باشد که به صورت حداقل و حداکثر
مطرح می گردد . برای مثال اگر گرمی و سردی رنگ ها به عنوان م وردی از اختلا ف بین آنها بررسی
شود ، یعنی رنگی را سرد بنامیم و دیگری را گرم ، آنگاه همین دو رنگ در شرایط دیگر ویژگی ها و
خصوصیت های دیگر نیز خواهند داشت ، مثلاً ممکن است هر دو تاریک باشند . بنابراین تضاد رنگ
ها نیز نسبی است و در شرایط متفاوت یکسان نخواهد بود .
به طور کلی هفت نوع تضاد رنگی وجود دارد که عبارتند از :
1 تضاد رنگ های اصلی 2 تضاد تاریکی و روشنایی 3 تضاد سردی و گرمی 4 تضاد رنگ های
مکمل 5 تضاد همزمان 6 تضاد اشباع 7 تضاد وسعت سطوح
در زیر هریک از تضادها را به اختصار بررسی می کنیم و نمونه هایی را ارائه می نماییم .
3 5 1 تضاد رنگ های اصلی :
تضاد رنگ های اصلی ساده ترین نوع تضاد است . در این نوع تضاد ، رنگ های اصلی (قرمز ، آبی ،
زرد) به صورت خالص و بدون ترکیب با هیچ رنگ دیگری مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرند .
این تضاد از نوع تضادهای اصلی و اساسی است و با اختلاف رنگ های سیاه و سفید مشابه است .
اگرچه دستیابی به تضاد رنگ با رنگ های ثانوی و درجه سوم میسر می باشد ، ولی به هر میزان که از
رنگ های اصلی فاصله بگیریم ، از شدت تضاد کاسته می شود . هر زمان که میزان درخشش رنگ ها

پتغییر کند ، تضاد رنگ نیز ارزش ها ی متفاوتی پیدا می کند . همچنین قرار گرفتن رنگ روی سطوح
رنگی متفاوت به چگونگی تضاد آنها معنای تازه ای خواهد داد .
در تصویر 6 تضاد رنگ های اصلی نشان داده شده است .
( (تصویر 6
3 5 2 تضاد تاریکی و روشنایی :
روز و شب یا به عبارتی تاریکی و روشنایی دو پدیده طبیعی هستند که نقش مهمی در زندگی انسان
دارند . ساده ترین راه برای نمایان ساختن حالت شب و روز ، استفاده از دو رنگ سیاه و سفید است .
دو رنگ سیاه و سفید از تضاد شدیدی برخ وردارند و مجموعه رنگ های خاکستری در حد فاصل
آنها قرار می گیرند . در این نوع تضاد ، میزان تاریکی و روشنایی هریک از رنگ ها را در درجات
مختلف می توان مطالعه کرد . بنابراین می توانیم مطابق الگوی ارائه شده در خصوص تون های

خاکستری ، درجات تاریکی و روشنایی هر رنگ دیگر را نیز به دست آوریم ، به طوری که در یک
سمت جدول تیره ترین حالت از یک رنگ و در سمت دیگر روشن ترین وضعیت آن رنگ نشان داده
شود و در حد فاصل این دو رنگ تون های مختلف آن رنگ قرار گیرند . تصویر 7 درجات تاریکی و
روشنایی رنگ ها را که با درجات مختلف خاکستری مقایسه شده است ، نشان می دهد . دو رنگ
زرد و بنفش که در دایره رنگ روبه روی هم قرار دارند ، بیشترین تضاد روشنایی و تیرگی را دارند .
3 5 3 تضاد سردی و گرمی :
به تجربه ثابت شده است که انسان تحت تأثیر رنگ ها ، ناخودآگاه احساس گرما یا سرما می کند .
یکی از دلایل عمده آن رنگ عناصر طبیعی است . برای مثال رنگ نور آفتاب ، آتش و آنچه که تولید
و ح رارت گرما می کند ، متما یل به قرمز ، نارنجی و زرد است و از طرفی رنگ آسمان ، دریا و
کوه ها در فاصله ای دور که متمایل به آبی ، آبی سبز و آبی بنفش هستند احساس سرما و سردی را
در انسان برمی انگیزد . تأثیر رنگ های سرد و گرم در انسان و حیوان براساس آزمایش هایی مورد
بررسی قرار گرفته است . رنگ های گرم شدت جریان خون را افزایش می دهند و رنگ های سرد از
شدت جریان خون می کاهند . همچنین این آزمایش ها مشخص می سازد که تضاد سردی و گرمی
به عنوان یکی از عوامل اساسی در ترکیب رنگی اماکن بسیار مؤثر خواهد بود .
رنگ قرمز متمایل به نارنجی گرم ترین رنگ و رنگ سبز متمایل به آبی سردترین رنگ در دایره رنگ
هستند ، این دو رنگ بیشترین تضاد سرد و گرم را دارند . تصویر 8 مجموعه ای از رنگ های گرم و
سرد را نشان می دهد .

در مقایسه رنگ های سرد و گرم به خصوصیاتی دست می یابیم که می توانند در نقطه مقابل هم قرار
گیرند . در جدول زیر در دو ستون جداگانه این خصوصیات در مقابل یکدیگر درج شده است .
رنگ های گرم رنگ های سرد
آفتابی ابری
کدر شفاف
محرک آرام بخش
انبوه تنک
زمینی هوایی
نزدیک دور
سنگین سبک
خشک تر
( (تصویر 7

( (تصویر 8
با استفاده از خصوصیات رنگ های گرم و سرد ، القای مواردی مانند دوری و نزدیکی ، سنگینی و
سبکی و ... امکان پذیر است . به عنوان مثال برای نمایش اجسام نزدیک باید از رنگ های گرم و
برای نمایش اجسام دور از رنگ های سرد استفاده کرد تا فاصله هرچه بیشتر احساس شود .

3 5 4 تضاد رنگ های مکمل :
همان طور که اشاره شد ، رنگ هایی مکمل یکدیگرند که بتوانند در مجموع تمام رنگ های طیف ر ا
در خود داشته باشند . دو رنگ آبی و نارنجی مکمل یکدیگرند ، زیرا رنگ نارنجی ترکیبی از دو رنگ
زرد و قرمز است و می دانیم که زرد ، قرمز ، آبی ، رنگ های اصلی هستند و از ترکیب آنها
می توانیم تمام رنگ های طیف را به دست آوریم . همچنین از ترکیب دو رنگ مکمل رنگ
خاکستری حاصل می شود . رنگ خاکستری به دست آمده از زیباترین رنگ های خاکستری است ،
به طوری که نقاشان نیز در گذشته برای دستیابی به چ نین خاکستری هایی ، ضمن استفاده از ترکیب
دو رنگ مکمل با یکدیگر ، از سایر روش ها نیز سود می بر دند . به این صورت که با چند لایه از
رنگ های مکمل رنگ خالصی را می پوشا ندند یا لایه ای شفاف و نازک از رنگ مکمل را روی رنگ
مورد نظر پوشش می دادند تا شفافیت رنگ حاصل گرد د . اگرچه دو رنگ مکمل در تضاد آشکار با
یکدیگر هستند ، ولی نیازمند یکدیگرند و در کنار هم به یکدیگر جلوه و در خشش تازه ای می دهند .
در دایره رنگ ، رنگ های مکمل رو به روی هم قرار دارند و مهم ترین آنها عبارتند از : زرد و بنفش
آبی و نارنجی قرمز و سبز .
دو رنگ مکمل هریک کیفیت خا صی دارند ، برای مثال دو رنگ زرد و بنفش از لحاظ تیرگی و
روشنایی در بالاترین تضاد با یکدیگر به سر می برند و دو رنگ آبی و نارنجی در تضاد سردی و
گرمی از بیشترین حد برخوردارند . همچنین دو رنگ قرمز و سبز اگرچه مکمل یکدیگرند ، اما از
نظردرخشندگی و ارزش رنگی در سطح یکسانی هستند و اختلاف سردی و گرمی آشکاری دارند .
در تصویر 9 رنگ های مکمل در مقایسه با یکدیگر نشان داده شده است .

( (تصویر 9
3 5 5 تضاد همزمان :
چشم انسان پس از مشاهده هر رنگ ، خواستار رنگ مکمل آن است و لذا رنگ مکمل آن به خو دی
خود در پس ذهن انسان ایجاد می شود . پس از مشاهده یک سطح آبی رنگ ، اگر به سطحی سفید
رنگ نگاه کنیم ، چشم ما شبیه به آن سطح را به رنگ نارنجی خواهد دید . این پدیده که به پدیده
بعد از تصویر معروف است ، اساس و پایه تضاد همزمان می باشد . در واقع تضاد همزمان یک پدیده
ذهنی است و جنبه عینی ندارد .
در تصویر 10 مربع های خاکستری رنگ که از نظر ارزش رنگی روی زمینه ای مشترک یکسان
هستند، روی زمینه های رنگی قرار گرفته اند . اگر یکی از سطوح را انتخاب نماییم و سایر سطوح ر ا
بپوشانیم و به مربع خاکستری رنگ نگاه کنیم ، مشاهده خواهیم کرد که رنگ مربع ، متمایل به رنگ

( (تصویر 10
مکمل زمینه می گردد . برای مثال اگر سطح رنگین آبی رنگ باشد ، مربع خاکستری تحت تأثیر تضاد
همزمان متمایل به نارنجی دیده می شود . در نتیجه ، رنگ خاکستری از رنگ مکمل زمینه مت أثر
می شود و ارزش آن نیز تغییر می کند .
3 5 6 تضاد اشباع :
اشباع یک رنگ عبارتست از آخرین درجه خلوص یک رنگ . رنگ های اشباع منتهای خلوص و
پرمایگی را دارند و نمی توانیم آنها را پرمایه تر کنیم . تضاد میان رنگ های خالص و رنگ های
ملایم شده را تضاد اشباع می نامند . بنابراین دراین بح ث راه های مختلف کاهش میزان اشباع رنگی
را مورد توجه قرار می دهیم و به اختصار به آنها اشاره می کنیم :

درجه خلوص رنگ ها را می توانیم به چهار صورت کاهش دهیم که عبارتند از :
1. ترکیب با رنگ سیاه رنگ های خالص معمولا در ترکیب با رنگ سیاه ، کدر تاریک و
خفه میشوند و از میزان درخشندگی آنها کاسته می گردد .
2. ترکیب با رنگ سفید رنگ های خالص در ترکیب با رنگ سفید ، ملایم و مطبوع میشوند و
رنگ های گرم به سردی می گرایند .
3. ترکیب با رنگ خاکستری ترکیب رنگ خاکستری با رنگ های خالص باعث کاهش شدت
آنها می شود و این ترکیب ، برخ ی از رنگ ها را تیره تر و برخی را روشن تر می نماید ،
ولی در هر حال رنگ ها را خفه و کدر می کند.
4. ترکیب با رنگ های مکمل در ترکیب رنگ های مکمل با رنگ های خالص نیز می توان از
شدت رنگ ها کاست . تصویر 11 تضاد اشباع واختلاف بین رنگ های خالص و ملایم
شده را نشان می دهد .
( (تصویر 11

3 5 7 تضاد وسعت سطوح :
تضاد وسعت سطوح رنگی ، عبارتست از اختلاف سطوح رنگی از نظر کمی بین دو یا چند رنگ . در
واقع سطوح رنگی زمانی به حد متعادل می رسند که با نسبت مشخصی از نظر کمی و وسعت سطح
در نظر گرفته شوند . این نسبت را چنان می توان در نظر گرفت که بر موضوعی تأکید شود یا تسلط
سطحی رنگی بر سایر سطوح رنگی پدیدار گردد .
گوته شاعر و نویسنده آلمانی که در زمینه هنر نقاشی نیز مطالعاتی دارد ، ارزش های رنگی را
برحسب اعداد به این شرح ارزش گذاری نموده است :
سبز آبی بنفش قرمز نارنجی زرد
3 4 6 9 8 6
اگرچه برای سهولت در کار از این اعداد کمک می گیریم ، ولی باید توجه داشته باشیم که دنیای
وسیع رنگ ها بیش از آن متنوع و پیچیده است که بتوانیم آن را با اعداد ارزیابی کنیم .
براساس اعداد پیشنهادی گوته ، مقایسه سطوح رنگ های مکمل درحد اعتدال به شرح زیر خواهد
بود :
1. نسبت زرد به بنفش بر ابر است با 3 به 9 (یا 1 به 3) ، یعنی به ازای 1 واحد سطح از رنگ
زرد باید 3 واحد سطح از رنگ بنفش به کار برد تا تعادل رنگی برقرار گردد .
2. نسبت نارنجی به آبی برابر است با 4 به 8 (یا 1به 2) ، یعنی به ازای 1 واحد سطح از رنگ
نارنجی باید 2 واحد سطح از رنگ آبی به کار برد تا موازنه رنگی برقرار شود .
40
3. نسبت قرمز به سبز برابر است با 6 به 6 (یا 1به 1) ، یعنی به ازای هر واحد سطح از رنگ
قرمز باید همان اندازه از سطح رنگ سبز به کار برد تا تعادل ایجاد گردد .
نسبت های موجود بین رنگ های اصلی و ثانوی را نیز می توان به همین صورت به دست آورد .