صل پنجم نقطه
هدف های آموزشی :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید :
1. نمونه هایی از نقطه را درطبیعت نام ببرید .
2. مفهوم نقطه در هنرهای تجسمی و چگونگی تأثیرات بصری آن را توضیح دهید.
3. تأثیرات ناشی از تجمع و پراکندگی نقطه ها را توضیح دهید .
4. چگونگی القای عمق (دوری و نزدیکی ) ، ریتم ، تعادل، حرکت و بافت را به
وسیله نقطه توضیح دهید .
5. مفاهیم و ویژگی های مطرح شده در مو رد نقطه ر ا عملاً در انجام فعالیت های
تجسمی اجرا کنید .
5 1 مفهوم نقطه :
در علم ریاضی ، نقطه عبارتست از محل تلاقی دو خط که هیچ گونه بعدی ندارد . در هنرهای
تجسمی ، نقطه یکی از عناصر اصلی است که محصول اثر مداد یا هر وسیله اثرگذار برصفحه
می باشد که با توجه به نوع ابزار و کیفیت آن شکل نقطه نیز متغیر خواهد بود . تصویر 30
نمونه هایی از نقطه است .
( (تصویر 30
5 2 نقطه در طبیعت :
در طبیعت دانه های شن ، قطرات باران ، ستارگان ، برگ درختان و ... اشکال مختلفی از نقطه هستند
که در شرایطی خاص می توان عنوان نقطه را به آنها اطلاق نمود . این موارد در موقعیتی دیگر به
عنوان سطح یا حجم مشاهده خواهند شد . برای نمونه ، پنجره روشن یک ساختمان در موقعیت شب
و از فاصله ای دور همانند نقطه ای نورانی به نظر می رسد ، در حالی که اگر از نزدیک آن را مشاهده
کنیم ، دیگر نقطه نخواهد بود . به همین ترتیب ستاره ای که در آسمان می درخشد ، به لحاظ فاصله
بسیار دوری که از ما دارد به صورت نقطه ای نمایان است ، در حالی که در فاصله نزدیک حجمی
است چه بسا بزرگتر از کره زمین .
اغلب تصور بر این است که شکل نقطه باید دایره ای کوچک باشد ، ولی نقطه می تواند به صورت
سایر اشکال منظم هندسی یا اشکال غیرهندسی نیز ظاه ر شود . اثر قلم مو بر کاغذ ، اثر انگشت ، اثر
پا روی برف ، برگ درختان ، اشکال مختلفی از نقطه هستند . البته همان طور که اشاره گردید ، این
موارد در شرایطی خاص با توجه به موقعیت ، فاصله و محیط اطراف به صورت نقطه مشاهده
خواهند شد .
نقطه به عنوان اولین عنصر اصل ی در هنرهای تجسمی مطرح است و دارای نیرویی است که نظر بیننده
را به خود جلب می نماید .
در تصویر 31 نمونه هایی از نقطه را در طبیعت می بینید .
( (تصویر 31
در تصویر 32 ، نقطه در موقعیت های مختلف نسبت به محدوده ای مشخص در نظر گرفته شده
است که هرکدام ویژ گی خاصی دارد . با مقایسه آنها با یکدیگر ، حالاتی مانند سنگینی ، سبکی ،
سکون تعادل و عدم تعادل را می توانید دریا بید . به هر میزان که نقطه به قسمت پایین کادر
نزدیک باشد ، سنگین تر است و هر قدر به فضای بالای کادر منتقل شود ، احساس سبکی را القا
( (تصویر 32
می نماید .توجه داشته باشید که در نمونه ذکر شده نقطه نسبت به کادر بزرگ در نظر گرفته است تا
به سهولت مورد بررسی قرار گیرد .
در تصویر 33 وضعیت دو نقطه موقعیت های مختلف یک کادر مورد بررسی قرار گرفته است که
هریک از حالات ویژگی خاص خود را دارد . نقطه بزر گ سنگین تر و جاذبه بیشتری دارد ، به طوری
که نقطه کوچک را به سمت خود می کشاند . ارتباط این دو نقطه با یکدیگر در کادر سبب پدیدآمدن
خطی فرضی می شود که کادر را در جهتی به دو قسمت تقسیم می کند . این نقاط به هر میزان که
بالاتر قرار گیرند ، سبک تر و آسمانی تر و به هر میزان که به قسمت پایین کادر نزدیک می شوند ،
سنگین تر هستند و سکون و آرامش را القا می نمایند .
به علت هم اندازه نبودن نقاط و وجود ارتباط بصری بین آن دو در کادر ، نظر بیننده به سمت خاصی
جلب شود . همچنین متفاوت بودن اندازه های نقاط در احساس دوری و نزد یکی و ایجاد عمق نیز
بی تأثیر نخواهد بود . این احساس زمانی بیشتر می گردد که فاصله نقاط نیز از یکدیگر بیشتر
می شود .
( (تصویر 33
3 تجمع و پراکندگی با نقطه :
تجمع و پراکندگی عناصر بصری حالات و کیفیات مختلف بصری را به وجود م ی آورد . به عنوان
نمونه با تجمع نقاط در مسیری مشخص خط پدید می آید ، (تصویر 34 ) . اگر این تجمع به طور
( گسترده در محدوده ای مشخص انجام گیرد ، سطحی را نمایان می سازد . (تصویر 35
( (تصویر 35
در سطحی به رنگ روشن نقاط تیره هرچه بیشتر به یکدیگر نزدیک شوند ، به علت اشغال فضاهای
روشن توسط نقاط ، در آن بخش تیرگی بیشتری به نظر خواهد رسید و به هر میزان که نقاط از
یکدیگر فاصله بگیرند و در سطح پراکنده شوند ، از میزان تیرگی آن بخش کاسته می شود . (اگر
زمینه کادر به رنگ تیره و نق اط به رنگ روشن باشد، عکس این مورد اتفاق می افتد .) بنابراین با
تجمع و پراکندگی نقاط می توان ایجاد سایه و روشن نمود . تصویر 36 و 37 نمونه هایی در این
زمینه هستند .
( (تصویر 36
( (تصویر 37
5 4 ایجاد دوری و نزدیکی با نقطه :
نقاط کوچکتر ، دورتر و نقاط بزرگتر ، نزدیکتر به نظر می رسند . بنابراین بزرگی و کوچکی نقاط در
. ( یک کادر می تواند القاکننده عمق باشد و احساس دوری و نزدیکی را انتقال دهد . (تصویر 38
( (تصویر 38
5 5 ایجاد ریتم با نقطه :
تصویر 39 نمونه ای از ایجاد ریتم با نقطه است . در این تصویر نقاط از دو سمت به طور منظم
کوچک شده اند و در نتیجه در کل ریتمی خاص همانند موجی از آب دریا حاصل شده است . نقطه
اوج در قسمت محور عمودی کادر است . همچنین این ریتم همانند صدایی است که از پایین ترین
سطح ، به اوج خود رسیده و سپس کاهش یافته است . در این تصویر ، روشنایی و تیرگی با تراکم و
پراکندگی نقاط و بزرگ و کوچک شدن آنها نیز ایجاد شده است .
( (تصویر 39
6 5 ایجاد تعادل با نقطه :
در تصویر 40 نقاط به طور موزون در کادر پخش شده اند و نیروهای وارد از چهارگوشه کادر
یکنواخت است . با تغییر و جا به جایی برخی نقاط و عدم توازن بین نیروها تعادل ایجاد شده برهم
خواهد خورد .
( (تصویر 40
5 7 ایجاد حرکت با نقطه :
تصویر 41 نمونه ای از ایجاد حرکت با نقطه است . در کادر جنب و جوش و تحرک به چشم می
خورد . به علت کوچک و بزرگ شدن نقاط ، عمق نیز محسوس است .
( (تصویر 41
5 8 ایجاد بافت با نقطه :
تصویر 42 نمونه ای ازبافت است که از کنار هم قرار گرفتن نقاط به دست آمده است . احساس
زبری و زمختی از جمله مواردی است که بافت مذکور القا می نماید .
( (تصویر 42
5 9 نقطه در نقاشی کودکان و نوجوانان :
همان طور که در مبحث نقطه اشاره شد ، با استفاده از تجمع و تفرق نقاط می توان ایجاد بافت نمود .
در تصاویر الف و ب ، کودک برای از بین بردن سادگی سطوح و دستیابی به بافت مورد نظر ، با
استفاده از تجمع و تفرق نق اط سعی نموده است که بافت لازم را ایجاد نماید . بدن سوسمار ، زرافه و
... از جمله آنهاست . در برخی موارد نیز نقطه به عنوان اجزایی از تصویر به کار گرفته شده است که
چشم حیوانات ، سم اسب ، دندان های سوسمار از این گونه موارد است .