فصل ششم خط
هدف های آموزشی :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید :
1. نمونه هایی از خط را درطبیعت نام ببرید .
2. مفهوم خط را در هنرهای تجسمی توضیح دهید .
3. انواع خط را تعریف کنید و تأثیرات بصری را توضیح دهید .
4. تأثیرات ناشی از تجمع و پراکندگی خطوط را توضیح دهید .
5. چگونگی القای سایه روشن ، سطح حجم ، عمق (دوری و نزدیکی ) ، ریتم ،
تعادل ، بافت و حرکت را توسط نقطه توضیح دهید .
6. مفاهیم و ویژگی های مطرح شده در مور د خط ر ا عملاً در انجام فعالیت های
تجسمی اجرا کنید .
70
6 1 مفهوم خط :
اگر نقاط به طور زنجیروار آن قدر به هم نزدیک شوند که به یکدیگر متصل گردند ، احساس امتداد
داشتن در آنها تق ویت شده و این مجموعه نقاط به عنصر تازه ای به نام خط تبدیل می شوند که
مهمترین ویژگی آن طول است . (تصویر 43 ) خط به عنوان یکی ازعناصر بنیادی در هنرهای تجسمی
مطرح است . فصل مشترک دو صفحه را نیز میتوان خط نامید .
( (تصویر 43
6 2 خط در طبیعت :
در طبیعت خط به شکل خاص کمتر دیده می شود . همچنین این عنصر نسبت به زمان و مکان نیز
متغیر خواهد بود . برای مثال ترک های روی دیوار ، سیم برق ، شاخ و برگ درختان ، رگه های
چوب و ... نمونه هایی از خطوط در طبیعت هستند . برخی از این خطوط در فواصل نزدیک تب دیل
به سطح یا حجم خواهند شد . برای مثال ریل راه آهن از فاصله ای دور به شکل خطوطی موازی
مشاهده می شود ، ولی همین خطوط از فاصله ای نزدیک ابتدا به صورت سطح و سپس به صورت
حجم دیده خواهند شد . تصویر 44 نمونه ای از خطوط در طبیعت است.
71
( (تصویر 44
72
6 3 انواع خط و حالات مختلف آن :
( انواع خط عبارتند از : خط راست ، خط شکسته و خط منحنی . (تصویر 45
( (تصویر 45
در این قسمت ، ویژگی انواع خط و تأثیرات بصری آنها را بررسی می کنیم :
خط راست : در علم هندسه کوتاه ترین فاصله بین دو نقطه را خط راست می نامند . خط راست
می تواند در جهات مختلفی مانند افقی ، عمودی و مورب قرار گیرد .
خط شکسته : خطی است که از مجموعه پاره خط هایی تشکیل شده است که در ادامه یکدیگر قرار
گرفته اند ، ولی در یک جهت نیستند و در نقاط شکستگی خط ایجاد زاویه نموده اند .
خط منحنی : خطی است که در جهات مختلف با انحنا و قوس های مختلف رسم شده است . انواع
خطوط به صورت های مختلف نازک و پهن ، تیره و روشن ، بلند و کوتاه و ... می توانند رسم شوند .
73
همچنین خطوط می توانند بر بیننده اثرات روانی ای مانند آرامش ، هیجان ، خشم ، نیرو و ... داشته
باشند .
خط راست با تمام سادگی خود نوعی احساس بی انتهایی را در بیننده القا می نماید و آرامش ذهنی
ایجاد می کند . این خط برای بیان احساس خلوص و پاکی مناسب است . همان طور که اشاره شد ،
خط راست نیز می تواند در سه حالت قرار گیرد :
6 3 1 خط راست در حالت عمودی :
این خط نظ ر را به بالا می کشاند و احساس ثبات ، ایستایی ، پایداری و تعادل را در بیننده پدی د
می آورد .
( (تصویر 46
6 3 2 خط راست در حالت افقی :
به علت عدم تحرک ، این خط ، احساس سکون ، ثبات ، آسودگی یاغم ، اندوه یا مرگ ر ا القا
می نماید .
( (تصویر 47
74
6 3 3 خط راست به صورت مورب :
این خط به ع لت ناپایداری ، در بیننده احساس تحرک و فعال بودن ، جنب و جوش و بی قراری ،
تزلزل و فروپاشی را القا می نماید . (تصویر 48 ) .این خط هر قدر که به محور افقی نزدیک می شود ،
حالات و کیفیت خط افقی ر ا پیدا می کند و به هر میزان که به محور عمودی نزدیک می گردد ، از
حالات خط عمود بهره مند می شود .
( (تصویر 48
6 3 4 خط منحنی :
این خط القا کننده لطافت ، ملایمت و آر امش و نرمش است و احساس شادابی و آرامش را در بیننده
( پدید می آورد . (تصویر 49
( (تصویر 49
75
6 3 5 خط شکسته :
این خط نشان دهنده درهم ر یختگی ، شکستگی و بی نظمی است و نقطه مقابل احساس نرمی و
. ( لطافت است و در بیننده احساس خشونت ، عدم نظم و بریدگی را القا می نماید . (تصویر 50
( (تصویر 50
6 4 بررسی موقعیت یک خط در کادر :
همان طور که اشاره شد ، خط می تواند در سه موقعیت افقی ، عمودی و ما یل قرار گیرد . در تصویر
51 خط در موقعیت های مختلف در محدوده ای مشخص قرار گرفته است که هرکدام ویژگی خاصی
دارد . حالاتی مانند سکون ، آرامش ، ایستایی و مقاومت ، سنگینی وسبکی ، تزلزل و ناپایداری و ...
از جمله آنهاست .
( (تصویر 51
در تصویر 52 ح الات قرارگیر ی دو خط در یک کادر نشان داده شد ه است . اگر به کادرها توجه کنید ،
در می یابید که در کدامیک از آنها تعادل حاکم است ، در کدامیک از آنها تزلزل و ناپایداری و در
کدامیک سکون و آرامش حکم فرماست .
( (تصویر 52
تصویر 53 نشانگر حالات قرارگ یری چند خط است که هم از نظر اندازه و هم از لحاظ ضخامت با
هم متفاوتند . صرف نظر از اندازه و ضخامت خطوطی که در کادر واقع شده اند ، نحوه قرارگیری
خطوط که همان حالات افقی ، عمودی و اریب است و گاهی تلفیق آنها با یکد یگر ، احساسات
متفاوتی ر ا در بیننده برمی انگیزد . به طور یقین تکرار خطوط افقی هم اندازه از بالای کادر به سمت
پایین ، رسمی بودن ، نظم داشتن و اقتدار و صلابت را نمایان می سازد . این خصوصیت زمانی شدید
می شود که خطی عمود با ضخامت بیشتر در کناره کادر قرار گرفته باشد .
خطوط غیر هم اند ازه که به صورت اریب در جهت گوشه کادر قرار دارند ، عدم توازن و تعادل ،
حرکت و جنب و جوش را به نمایش می گذارند و ناپایداری را القا می نمایند . حضور خطوط
بزرگ به کوچک ، ضمن آنکه دوری و نزدیکی را القا می نماید ، چشم بیننده را نیز به گوشه کادر می
کشاند و بیشترین نیرو بر گوشه کادر وارد می شود .

( (تصویر 53
6 5 تجمع و پراکندگی با خط :
همان طور که در مبحث نقطه اشاره شد ، تجمع و پراکندگی عناصر بصری ، به وجود آورنده کیفیات
مختلف بصری است. در این بخش به مواردی از تجمع و پراکندگی خط اشاره می نماییم .
1 در تصویر 54 به وسیله تجمع و پراکندگی خطوط ، تاریکی و روشنایی پدید آمده است . کم شدن
فاصله خط وط موازی با یکدیگر تاریکی ایجاد کرده و بیشتر شدن فاصله آنها ، روشنایی پدید آورده
است .
( (تصویر 54
2 در تصویر 55 با تجمع خطوط صفحه ایجاد شده است که ترکیب صفحات با یکدیگر تبدیل به
حجم گردیده است .
( (تصویر 55
6 6 ایجاد دوری و نزدیکی با خط :
به کارگیری خطوط با ضخامت های مختلف می تواند در نشان دادن عمق و ایجاد دوری ونزدیکی
کمک نماید . خطوط با ضخامت کم ، دورتر و خطوط با ضخامت بیشتر نزدیکتر به نظر می رسند .
. ( همچنین کوتاهی و بلندی خطوط نیز در ایجاد دوری ونزدیکی موثر است . (تصویر 56
( (تصویر 56
6 7 ایجاد ریتم با خط :
در تصویر 57 به کمک خط ، ریتم در سه سطح نشان داده شده است . در این تصویر علاوه بر
موضوع ریتم ایجاد مواردی مانند تاریکی ، روشنایی و نیز پدید آمدن سطح به کمک خط مورد توجه
است .
( (تصویر 57
6 8 ایجاد تعادل با خط :
ترکیب خطوط در محدوده ای مشخص ، زمانی ایجاد تعادل می نماید که چشم به راحتی در بخش
های مختلف آن گردش کند و در بخش خاصی از آن متمرکز نگردد به گونه ای که توزیع خطوط در
سطح به طور متعادل انجام شده باشد و احساس سنگینی یا سبکی بیشتر در بخشی احساس نشود .
تصاویر 58 و 59 نمونه هایی ازتعادل ترکیب بندی خطوط هستند .
( (تصویر 58
( (تصویر 59
6 9 ایجاد بافت با خط:
تصویر 60 نمونه ای از ایجاد بافت با خط است که از طریق کشیدن خط های آزاد و سریع به وجود
آمده است .
( (تصویر 60
6 10 ایجاد حرکت با خط :
تصویر 61 نمونه ای از ایجاد حرکت با خط است . خطوط پرتحرک و فعال در جنب و جوش هستند
و فعالیت ، حیات ، تلاش و تحرک را القا می نمایند .
( (تصویر 61
6 11 خط در نقاشی کودکان و نوجوانان :
خط یکی از عناصر بصری است که بیشترین کاربرد را در ارتباط بص ری دارد . در تصاویر الف و ب ،
کودک با استفاده از خط سعی کرده است تا به غیر از به تصویر کشیدن هریک از عناصر تشکیل
دهنده اثر ، بافت متناسب با هریک از آن اجزا را نیز به وسیله خط یا نقطه ایجاد نماید . بافت سقف
سفالی خانه ها ، چوب درخت ، جارو ، نقوش پارچه به وسیله خط و نقطه از جمله آنهاست .