اتحادیه اروپا عنوان پایتخت سبز اروپایی سال 2011 را در فوریه سال 2009 در بروکسل به شهر هامبورگ آلمان اعطا کرد.

به گزارش پایگاه خبری شهر الکترونیک، هامبورگ به همراه استکهلم که پایتخت سبز اروپایی سال 2010 انتخاب شد، دو شهری بودند که برای اولین بار جایزه‌ای را تحت عنوان دو دوستدار‌ترین شهرهای زیست محیطی در اروپا دریافت کردند. برای کسب این عنوان، در مجموع 34 شهر از 17 کشور اروپایی مختلف با یکدیگر رقابت کردند. فرآیند انتخاب دو مرحله‌ای بود؛ در مرحله اول، گروهی از متخصصان، شهر‌ها را براساس معیارهای فنی که طیف گسترده‌ای از موضوعات همچون مشارکت در حفاظت اقلیمی، حمل و نقل، فضاهای سبز، کیفیت هوا، کنترل آلودگی صوتی، مدیریت زباله و استفاده از آب را شامل می‌شد، ارزیابی کرده و سرانجام بهترین نامزدها را به هیات داورانی که مسؤول انجام مرحله دوم مسابقه بودند، معرفی کردند.

هشت شهری که برای راهیابی به مرحله دوم در نوامبر سال 2008 اعلام شدند، عبارت بودند از: آمستردام، بریستول، فرایبورگ، هامبورگ، کپنهاگ، مانس‌تر، اسلو و استکهلم. دلایل انتخاب و اولویت بندی این شهر‌ها نه فقط فعالیت‌های زیست محیطی که این شهر‌ها به اجرا گذاشته‌اند بلکه چشم اندازهای بلندمدت و راهبردهای آینده آن‌ها برای اجرا بود.

شهر هامبورگ محل سکونت 4.3 میلیون سکنه در منطقه کلانشهری است که 1.8 میلیون نفر از آن‌ها در مرکز شهر زندگی می‌کنند. علاوه بر این، بیش از 300 هزار نفر از شهروندان سفرهای رفت و برگشت روزانه از حومه به شهر و بالعکس برای کار دارند. هامبورگ بیش از 500 کارخانه صنعتی را در خود جای داده و سومین بندر بزرگ اروپا است.

هامبورگ بدون شک بهشتی زیست محیطی است. جایی که هم اکنون تمامی مشکلات زیست بومی حل شده‌اند. این شهر تمامی واقعیت‌های سیاست‌های زیست محیطی اروپایی در طیفی از حفاظت اقلیمی و آلودگی هوا تا مدیریت آب و محافظت از طبیعت را تجربه کرده است. مسائل محیط زیستی تجربه شده در شهرهایی همچون هامبورگ همانند پتانسیل موجود برای مشارکت جهت غلبه بر آن‌ها چندوجهی است.

این امر سبب شده که هامبورگ یک مرکز حمل و نقل، جاذبه گردشگری، قطب فناوری بالا، مرکز رسانه‌ای و شهری باشد که همواره جمعیت آن در حال افزایش است. هامبورگ واقع در مسیر یا کانالهای آبی الب، آلس‌تر شهری بر روی آب با کیفیتی بالا برای زندگی است. این شهر به صورتی تاثیرگذار در مقایسه با اغلب شهرهای مشابه در اندازه با بیش از 16.7 درصد از محدوده شهری که دربردارنده جنگل و فضاهای سبز و تفریحی هستند، سبز است.

در حال حاضر، هامبورگ گام‌های بلند ارزشمندی در محافظت زیست محیطی برداشته و درصدد است تا تلاش‌های خود را در آینده افزایش دهد. هامبورگ بدون شک بهشتی زیست محیطی است. جایی که هم اکنون تمامی مشکلات زیست بومی حل شده‌اند. این شهر تمامی واقعیت‌های سیاست‌های زیست محیطی اروپایی در طیفی از حفاظت اقلیمی و آلودگی هوا تا مدیریت آب و محافظت از طبیعت را تجربه کرده است. مسائل محیط زیستی تجربه شده در شهرهایی همچون هامبورگ همانند پتانسیل موجود برای مشارکت جهت غلبه بر آن‌ها چندوجهی است.

1- جابجایی

برای دسترسی هرچه سریع‌تر از یک نقطه به نقطه دیگر بدون آسیب رساندن به محیط زیست، سامانه‌های حمل و نقل شهری هوشمند برای کیفیت زندگی هر شهری ضروری هستند. هامبورگ قصد دارد تا جابجایی شهری پایدار خود را که بندر را نیز دربر می‌گیرد، از طریق حذف استفاده از کامیون‌ها (جایی که کانتینر‌ها به وسیله تاکسی‌های کانتینری خودکار بین پایانه‌های بندر جابجا می‌شوند) توسعه دهد. کل شهر هامبورگ به آسانی به واسطه استفاده از حمل و نقل عمومی قابل دسترس است. علاوه بر این، آمد و شد با دوچرخه دوستدار محیط زیست دوباره مورد توجه قرار گرفته است: ایجاد ایستگاههای دوچرخه شهری و توسعه سراسری شبکه دوچرخه دو نمونه از موارد بیشتری هستند که در دست اقدام هستند.

2- اقلیم و انرژی

منابع انرژی شهری و تغییر اقلیم موضوعات کلیدی هستند که آینده شهر‌ها را مشخص می‌کننند. تغییر شکل انرژی و اجرای راهبردهای تطبیقی برای حفاظت اقلیمی بلندمدت ضروری هستند. هامبورگ قصد دارد تا انتشار گاز دی اکسید کربن را تا 40% تا سال 2020 و 80% تا سال 2050 کاهش دهد. برنامه حفاظت اقلیمی برای سال 2010 بیش از 300 پروژه را که به صورت بالقوه تمامی زمینه‌های سیاست زیست محیطی را پوشش می‌دهد، نشان می‌دهد. همچنین، هامبورگ درصدد است تا به میزانی بسیار زیاد استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش دهد.

منابع انرژی شهری و تغییر اقلیم موضوعات کلیدی هستند که آینده شهر‌ها را مشخص می‌کننند. تغییر شکل انرژی و اجرای راهبردهای تطبیقی برای حفاظت اقلیمی بلندمدت ضروری هستند. هامبورگ قصد دارد تا انتشار گاز دی اکسید کربن را تا 40% تا سال 2020 و 80% تا سال 2050 کاهش دهد.

3- طبیعت و پوشش گیاهی

هامبورگ یکی از سبز‌ترین شهرهای اروپاست. هامبورگ به ایفای نقشی مستمر در حفاظت و توسعه محدوده‌های سبز ادامه داده است. جدید‌ترین الحاقات شهر نمایشگاه باغ بین المللی 2013 و پارک 100 هکتاری ایجاد شده در مرکز جزیره الب را در بر می‌گیرد. پارک‌ها، زمین‌های بازی، محدوده‌های ورزشی، باغ‌ها و آرامستان‌ها در ‌‌نهایت محدوده‌های بزرگ‌تر و کوچک‌تر فضاهای سبز هامبورگ را برای ایجاد یک شبکه سبز به یکدیگر متصل می‌کنند.

4- توسعه شهری و زندگی

هامبورگ قصد دارد تا فضاهای قابل زندگی پایدار شهری را بدون آسیب رساندن به محیط زیست و اقلیم توسعه دهد. نمایشگاه ساختمانی بین المللی 2013 (IBA هامبورگ) و هافن سیتی پروژه‌هایی هستند که هامبورگ را در صف مقدم استانداردهای بین المللی در توسعه شهری پایدار قرار می‌دهند.

5- حفاظت منابع و اقتصاد

فقط هنگامی که حفاظت زیست محیطی و موفقیت‌های اقتصادی در هماهنگی با یکدیگر وجود داشته باشند، آینده شهر‌ها به صورتی دائم از امنیت برخوردار خواهد بود. هامبورگ در ترویج مدیریت پایدار، منابع و اقتصاد پیشرو است.

6- مصرف پایدار

اثر مصرف ما بر محیط زیست اغلب کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. یک وظیفه مهم برای شهر آینده افزایش آگاهی درباره ارتباط نزدیک حفاظت زیست محیطی و آگاهی مصرف کننده است. محصولات منطقه‌ای فصلی نشانه‌های تجاری محدوده‌های روستایی منطقه کلانشهری هامبورگ هستند. در یک پروژه پایلوت، رستوران‌ها، مدارس و خرده فروشی‌ها تشویق می‌شوند تا از محصولات منطقه‌ای استفاده کنند. همچنین، در ماه می‌سال 2011 نمایشگاه «کالاهای خوب» به عنوان بزرگ‌ترین نمایشگاه مصرف پایدار در هامبورگ برگزار شد.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام ، به ویژه در دوران ساسانیان ، مرکز گردآمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران ، مانند :
کرمان ، فارس ، خوزستان ، سیستان و ... در این ناحیه گرد آمده و به سوی محل نبرد حرکت می‌کردند ، آنجا را « اسپهان » گفته ، سپس عربی شده و به صورت « اصفهان » درآمده است .

این شهر دارای واژگان کهنتری است که با نام کنونی آن ، هیچ گونه پیوندی ندارد ، مانند :انزان ، گابیان ، گابیه ، جی ، گبی ، گی ، گابا .

یاقوت حموی ، می‌نویسد :
« اصفهان یا اسپهان از کلیه اسباه است که به معنی سپاه و سگ می‌باشد . »

استاد پورداود ، می‌گوید :
« ارزش این وجه اشتقاق فقط در این است که می‌رساند در لهجه قدیم اصفهانی ، اسباه به معنی سگ نیز بوده است »
پورداود یادآور شده است که بطلمیوس ، جغرافیانگار سده دوم میلادی ، نام این شهر را « اسپدان » نگاشته ، سپس می‌گوید واژه اصفهان روی اسپاهان قرار گرفته که خود شامل سپاه به معنی ارتش و هان اسم مکان ، یعنی جای سپاه است .

نویسنده کتاب حدودالعالم از این شهر به نام « سپاهان » یاد کرده ، می‌گوید :
« سپاهان شهری عظیم است و آن دو شهر است : یکی را جهودان خوانند و یکی را شهرستان و در هر دو منبر نهاده‌اند ...»

محمد حسین بن خلف تبریزی ، درباره نام اصفهان ، نوشته است :
« اصباهان ، معرب اسپاهان است و آن شهری است مشهور در عراق و نام اصلی او این است . و نام مقامی است از جمله دوازده مقام موسیقی و آن را اصفهانک نیز خوانند .»

در کتیبه‌های پارسی هخامنشی، انزان شامل ناحیه اصفهان بوده و پیش از کورش ، مرکز قدرت هخامنشیاندر این ناحیه بوده و پس از کورش انزان به گابیان تبدیل یافته و استرابن هم آن را به همین نام خوانده است و گابیان رفته رفته به جی تغییر یافت .

هرتسفلد نگاشته است :
اصفهان نام بلوکی از ولایت پریت کان و نام شهر « گبی » بوده است . گبی بعدها « گی » و سپس عربی شد و به « جی » تبدیل یافت .

در سده 2 میلادی ، نام گبی و اسپدانا در نقشه بطلمیوس دیده می‌شود . وی « اسپدانا »ی پارسی زمان هخامنشی را از کتاب ارتستنس ، مدیر کتابخانه اسکندر مقدونی برداشته بود. در یک نقشه جهان نما که 100 سال پیش از بطلمیوس ترسیم شده است ، این نام به صورت ساسانی « سپانه » یعنی سپاهان نگاشته شده و معنی آن ، جای لشکریان است .

اسکندر مقدونی هنگام دنبال کردن داریوش هخامنشی به پارتاک یا پارک یاگی آمد و آن را گشود و اکسازر را که والی شوش بود به حکومت پارتاک گمارد . تاریخ نگاران پیشین ، پارتاک را پاریتاکن نامیده‌اند که به پارسی آن روزی پرتیکان می‌گفتند و امروز فریدن می‌خوانند . پرتیکان به تمامی ناحیه اصفهان اطلاق می‌شده است .

مفضل سعدبن حسین مافروخی اصفهانی ، نویسنده کتاب محاسن اصفهان درباره نام اصفهان ، می‌نویسد :
« ... و همچنین گفته‌اند که اصل لفظ نام اصفهان ، اسفاهان بود ، چرا که در ایام فرس ، گودرزبن گشواد بر آن مستولی و مالک بود و هر وقت که پای اقتدار در رکاب استظهار آوردی هشتاد پسر صلبی او با او سوار گشتند ، همه سواران جنگی فرزانه و جملگی دلاوران فرهنگی مردانه زیارت بر احفاد و اشیاع و عباد و اتباع چون سوار می‌شدند مردم می‌گفتند اسفاهان ، یعنی لشکر ، تداول کلام ، عوام اصفهان را بدان نام نهاد . »

مافروخی بار دیگر سخن از سپاه و سپاهیگیری به میان آورده ، می‌گوید : « ... در روایت است که اردشیر بابکان گفت هرگز هیچ ملکی بر غلبه و استیلا هیج ملک قدرت نداشت تا اصفهانیان مدد بنمودند و پرویز گفت کار ملک بر ما قرار نگرفت الا به معاونت مدد اهل اصفهان و انوشیروان لشکر و سپاه اصفهان را بر تمامیت لشکرهای جهان تفصیل داد و از میان ایشان اهل فریدن را اختیار کرد .»

ابن اثیر در کتاب اللباب می‌نویسد :
« اصفهان به کسر اول یا فتح آن شهر بلاد جبال است و آن را از آن جهت اصفهان گفته‌اند که معرف سپاهان است و سپاه به معنی لشکر و هان علامت جمع است و اینجا محل تجمع سپاه اکاسره بوده است .»

حمزه اصفهانی بر این باور بود که واژه اصفهان یا اسپاهان از سپاه گرفته شده که در فارسی به معنی قشون و سگ است . لاکهارت نیز بر این باور بود که از روزگار پارتها ، واژه اسپاهان به این ناحیه اطلاق شده است .

گفتار بالا می‌رساند که این نام با سپاه و سپاهیگری بستگی داشته است و شاید چنین نقشی را « جی » به عهده داشته است نه « یهودیه » که گسترش آن ، اصفهان کنونی را به وجود آورده است . واژه سپاه در پارسی باستان به معنی اسب نیز آمده است ، زیرا اسب جزو کار سپاه بوده است چنانکه یاقوت حموی ، می‌گوید سپاه برابر اسب است و همین اصفهان را جایگاه سپاهیان دانسته است . در نزد آریاییها باارزش و محترم بوده است و بسیاری از بزرگران و نام‌آوران ایرانی به نام اسب نامگذاری می‌شده‌اند ، مانند : گشتاسب ، لهراسب و جاماسب ، که همه این نامها واژه اسب دارند .

اصفهان در زمان خلافت عمر به دست عربها افتاد و تا دو سه سده حاکمانی از سوی خلفا در آن فرمانروایی می‌کردند . در دوران آل بویه و سلجوقیان پایتخت بود . پس از سلجوقیان تا دوران صفویه نیز پایتخت ایران بود ، ولی در اواخر دوران صفوی دستخوش کشتار ، چپاول و خرابی شد .

اصفهان در حمله مغول و تیمورلنگ خسارتهای زیادی دید . تیمور لنگ از هفتاد هزار سربریده مردم این شهر ، مناره‌ای برپا کرد و به گفته نویسنده کتاب حبیب السیر ، در اصفهان جز زنده رود ، کسی زنده نماند . از دوران افشاریه و زندیه در اصفهان آثار مهمی نمانده است ، ولی در زمان قاجاریه به کوشش مردان خیر چند بنای قابل توجه ایجاد شد .

نام شیراز

نقشه محدوده فارس در قسمتی از نقشه ایران در دوره افشاریه.
در این نقشه شهر شیراز به انگلیسی: Chiras ذکر شده‌است.

اولین اشاره به نام شیراز، بر روی لوح‌های گلی ایلامی به 2000 سال پیش از میلاد باز می‌گردد که در ژوئن 1970 در هنگام کندن زمین برای ساخت کوره آجرپزی در گوشه جنوب غربی شهر یافت شده‌است . لوح‌های نوشته شده در ایلام قدیم به شهری به نام تیرازیس اشاره دارد. ^[11] با توجه به فونتیک چنین برداشت می‌شود : تیراسیس یا سیراسیس، این اسم از نام سیراجیس در فارسی قدیم گرفته شده‌است که بر اثر تغییر منظم صداها در زبان فارسی مدرن به شیراز تغییر نام داده‌است . نام شیراز بر روی سفال‌های پیدا شده از ویرانه‌های دوره ساسانی در قرن دوم پس از میلاد نیز رویت شده‌است . بر اساس نوشته‌های برخی از نویسندگان بومی، با توجه به شاهنامه، نام شیراز از نام پسر سومین شاه جهان یعنی تهمورث مشتق شده‌است. ^[12] در کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت جمشید، به سرپرستی جورج کامرون در سال 1314 خورشیدی به پیدایش خشت‌نبشته‌هایی عیلامی انجامید که بر روی چند فقره از آن‌ها به قلعه‌ای بنام «تیرازیس» یا «شیرازیس» اشاره شده‌است.^[1][13] همچنین مهرهایی مربوط به اواخر ساسانی و اوایل اسلام، در محل قصر ابونصر یافت شده‌است که حاوی نام «شیراز» می‌باشند.^[14]ابن حوقل، جغرافی‌دان مسلمان قرن چهارم هجری، وجه تسمیه شیراز را شباهت این سرزمین به اندرون شیر می‌داند؛ چرا که به قول او عموماً خواربار نواحی دیگر بدان‌جا حمل می‌شد و از آن‌جا چیزی به جایی نمی‌بردند. براساس تحقیقات تدسکو شیراز به معنای مرکز انگور خوب است. هرچند این نظر توسط محققین دیگر مانند بنونیست و هنینگ رد شده‌است.^[15]

پیشینه

نقشه شیراز قدیم

از دیدگاه تاریخی

برطبق تاریخ ایران، چاپ دانشگاه کمبریج، «سکونت دایمی در محل شهر شیراز شاید به دوران ساسانی و حتی قبل آن برسد. اما اولین اشاره‌های معتبر در مورد این شهر به اوایل دوران اسلامی بر می‌گردد.» ^[16] به نوشته دانشنامه اسلامی نیز شیراز شهری است بنا شده در دوران اسلامی در محلی که از زمان ساسانی یا احتمالا قبل آن سکونتگاه دایمی انسان بوده‌است.^[17]

بگفته شاپور شهبازی در دانشنامه ایرانیکا «این ادعا که شیراز اردوگاه مسلمانان بوده تا اینکه برادرزاده یا برادر حجاج ابن یوسف آن را در سال 693 پس از میلاد به شهر تبدیل کرد، اثبات نشده‌است.» ^[18]

جان لیمبرت، چنین جمع بندی می‌کند که هر چند تاریخ نگاران اسلامی بر این عقیده هستند که شیراز در قرن اول هجری به توسط عبدالملک مروان بنیان نهاده‌شده‌است، اما باید دانست که شهری با نامی نزدیک به نام شیراز پیش از اسلام در محل یا نزدیک شهر وجود داشته‌است که نام خود را به شهر فعلی شیراز داده‌است. خصوصا با توجه به اشاره‌ای که حمدالله مستوفی داشته‌است. ^[14] مستوفی در نزهت‌القلوب (740 ق) معتبرترین روایت را این می‌داند که شهر شیراز را محمد برادر حجاج ابن یوسف به زمان اسلام تجدید امارتش کرد. حمدالله مستوفی روایت دیگری هم آورده‌است که تجدید بنا بر دست عم‌زاده? حجاج محمد بن قاسم بن ابی عقیل صورت پذیرفته‌است.^[19] آثاری عیلامی (شامل یک سه پایه برنزی) مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد در جنوب شرقی شیراز یافت‌شده‌است. همچنین در تعدادی لوح‌های عیلامی مکشوفه در پارسه (تخت جمشید) به کارگاه‌های مهمی در تی/شی-را-ایز-ایز-ایش (تیرازیس یا شیرازیس) اشاره می‌کند که بی‌شک همان شیراز امروزی است.^[18]

لیمبرت، شهبازی و آرتور آربری هر سه فهرستی از نشانه‌های متعددی از سکونت دایم در دشت شیراز و اطراف محل کنونی شیراز در دوران پیش از اسلام را ذکر کرده‌اند. مانند نگاره‌های سنگی مربوط به اوایل ساسانی، اشارات موجود به دو آتشکده (بنامهای هرمزد و کارنیان) وقلعه‌ای باستانی بنام شاه موبد و آثار کشف شده در قلعه ساسانی در محل فعلی قصر ابونصر.^{[14] [20] [18]}

شهبازی می‌گوید که شواهد بالا چنین می‌نمایاند که شیراز تا پایان دوره ساسانی شهری با جمعیتی عمده و احتملا مرکزی اداری بوده‌است. ^[18] آرتور آربری چنین نتیجه می‌گیرد که بزرگی شیراز به هر اندازه بوده، این شهر در زمان داریوش زیر سایه پارسه و پس از حمله اسکندر مقدونی زیر سایه شهر همسایه استخر بوده‌است.^[20]

همچنین نام شیراز همراه بخش اردشیر خوره دوره ساسانی به مرکزیت فیروزآباد ذکر شده‌است و شیراز جزئی از آن بوده‌است. ^{[14] [20]} اردشیر خوره یکی از پنج بخشی بوده‌است که استان فارس ساسانیان را تشکیل می‌داده‌است. ^[20] این اطلاعات در مهرهای ساسانی مربوط به اواخر ساسانی و اوایل دوران اسلامی کشف شده در محل قصر ابونصر در شرق محل کنونی شهر شیراز بدست آمده‌است و لیمبرت چنین پیشنهاد می‌نماید که استحکامات موجود در محل قصر ابونصر همان قلعه تیرازیس یا شیرازیس یاد شده در لوح‌های عیلامی پارسه است و بعدها پس از آنکه شهر فعلی شیراز در نزدیک این قلعه بنیان نهاده شده، این شهر نام خود را از این قلعه در حوالی شهر به یادگار گرفته‌است.^[14]

باستان شناسان موزه? متروپولیتن نیویورک نیز با توجه به نتایج حفاری‌های خود در محل قصر ابونصر، این استحکامات و احتمالا روستاهای اطراف را به عنوان محل شیراز قبل از اسلام پیشنهاد می‌کنند. آنها گفته‌های بلخی در قرن 12 نقل می‌کنند که می‌گوید: در محلی که شیراز کنونی وجود دارد منطقه‌ای بوده‌است با چند قلعه در میان دشتی باز. آنان در مورد داستان بنیان نهاده شدن شهر جدید شیراز و انتقال آن به محل جدید چنین نظر می‌دهند که انتقال یک شهر در بسیاری جاهای دیگر مانند نیشابور و قاهره نیز اتفاق افتاده‌است. در این حالت پس از تحولات یا تغییراتی سیاسی، شهر به محلی در نزدیکی شهر قدیم منتقل شده و شهر قدیمی رها گشته تا به شهری حاشیه‌ای یا تلی از خرابه تغییر پیدا کند.^[21]

برگ نویسی نام شیراز

در اسطوره‌ها و روایات سنتی

طبق روایتی سنتی بنای شیراز توسط تهمورث، از پادشاهان پیشدادی صورت گرفته و با گذشت زمان این شهر رو به ویرانی گذاشت.^{[22] [20]} همچنین طبق روایت سنتی دیگری در محل شهر شیراز شهری بنام فارس بوده‌است که برگرفته از نام فارس پسر ماسور، پسر شِم، پسر نوح می‌باشد. ^[20]

فتح فارس توسط مسلمانان

استان فارس ساسانیان شامل استان فارس، یزد، حاشیه خلیج فارس و جزایر آن و بخشی از خوزستان کنونی بود، و طی حملات اعراب بین سالهای 640- 653 میلادی که از بصره سازماندهی می‌شد به تسخیر درآمد. در آن زمان در محل شیراز کنونی شهری نبود. ^[14] اما قلعه‌هایی در حوالی شیراز کنونی وجود داشت که در سال 641 میلادی به تسخیر اعراب درآمد.^[23] در طی این دوران اعراب حملات متعددی از محل این قلعه به استخر تدارک دیدند. استخر، پایتخت فارس تا سال 653 میلادی مقاومت کرد. «شهر اصلی فارس، استخر، پیوندهایی نزدیک با سلسله ساسانی و دین زردشتی داشتند. حکمرانان عرب می‌خواستند که مرکزی رقیب و اسلامی در قلمرو تازه فتح شده خود درست کنند.» هنگامی که اعراب شهر شیراز را بنیان نهادند، شهر را بگونه‌ای بنیان گذاشتند که بزرگتر از اصفهان باشد. ^[14]

شهبازی می‌نویسد که به‌سبب قرار داشتن شیراز در محل تلاقی راه‌های منتهی به یزد، کرمان، خوزستان، اصفهان و خلیج فارس، شیراز به پایگاه (سپاه مسلمانان) در فارس و مقر دولت و کارگزاران ارشد نظامی و اداری تبدیل شد و برای دو قرن محل استقرار فرمانداران عرب فارس بود.^[18] هرچند تا دو قرن شیراز زیر سایه شهر رقیب، استخر بود. اما بتدریج با اسلام آوردن ایرانیان و انحطاط شهر استخر، اهمیت شهر استخر به شیراز منتقل شد. از این دوران اطلاعات کمی در دسترس است ولی مشخص است که تا قرن نهم میلادی شیراز دارای مسجد جامع نبوده‌است. یعنی تا زمانی که صفاریان شیراز را پایتخت حکومت خود قرار دادند. ^[14]

آل بویه تا صفویان

در قرن چهارم و پنجم هجری قمری سلسله? آل بویه فارس، شیراز را به پایتختی برگزیدند و مساجد، قصرها، کتابخانه و کانال آبرسانی از رودخانه کر در آن بنا نمودند. در این دوران شیراز به بزرگترین شهر استان فارس (شامل یزد و سواحل شمالی خلیج فارس) تبدیل شده بود. آل بویه پیرو شیعه 12 امامی بودند و شیعه را تبلیغ نموده و مراسمی مانند محرم و عید غدیر را پاس می‌داشتند. با اینحال آل بویه سیاست مدارا و پذیرا بودن با سایر مذاهب مانند اهل سنت را در پیش داشتند. در زمان آنها غیر مسلمانان مانند زردشتی‌ها مجبور نبودند که علامت مشخص کننده به تن داشته باشند و یا در محله‌های خاصی زندگی کنند. در زمان آل بویه بازار شهر در هنگام جشن مهرگان و نوروز نورانی می‌شد و هنگامی که در سال 369 هجری مصادف با 980 میلادی مسلمانان شیراز بر علیه زردشتیان به اغتشاش پرداختند، عضدالدوله لشکری برای تنبیه اغتشاش‌کنندگان به شیراز فرستاد.^[14]

سکه‌ای مربوط به شیراز در دوران مغول.

اتابکان فارس (سَلغُریان) از نیمه قرن 6 هجری (12 میلادی) بر شیراز مستولی شدند. در دوره? آنها شیراز شکوفا شد و بناهای متعددی نظیر مدرسه، بیمارستان، بازار اتابک ساخته شد. به تدبیر اتابکان در حمله چنگیز خان مغول، شیراز از تخریب و قتل عام در امان ماند چرا که حکمرانان سلغری، ابوبکر بن سعد به پرداخت مالیات به مغولان رضایت دادند. آخرین حکمران اتابک اَبِش بنت سعد بود که به همسری پسر هلاکوخان مغول درآمد. مهریه او بخشش خراج شیراز بود و بدین ترتیب اتابکان فارس در سال 685 هجری (1287-1286 میلادی) منقرض شد.^[17] شیراز همچنین از قتل عام تیمور نیز در امان ماند زیرا شاه شجاع، فرماندار فارس تسلیم شد.^[24] در قرن سیزدهم میلادی، شیراز مرکزی پیشرو در علم و هنر بود. بخاطر تشویق حاکمان و وجود دانشمندان و هنرمند، این شهر توسط جغرافی‌دانان قدیمی دارالعلم نامیده می‌شد.^[24]

دوران صفویه تا دوران معاصر

شیراز بسال 909 هجری (1503 میلادی) به دست صفویه افتاد. شاه اسماعیل در راه توسعه تشیع رهبران مذهبی اهل سنت شهر را از دم تیغ گذرانید. در این دوران بناهای متعددی در شیراز مانند مدرسه خان، قصری در محل «میدان» و حصاری بدور شهر ساخت. شهر شیراز در دوران صفویه دو گروه رقیب را در خود جای داده‌بود. حیدری‌ها که پیرو شیخ حیدر صفوی بودند و در شرق شرق سکنا داشتند و نعمتی‌ها که در غرب شیراز ساکن بودند و پیرو شاه نعمت الله ولی بودند.^[17] پس از حمله افغانها به ایران و سقوط صفویه در سال 1722 میلادی، سپاه افغان در سال 1723 روانه شیراز شد. شیراز بعد از نه ماه محاصره و تحمل قحطی تسلیم شد. گفته می‌شود طی این محاصره حدود 100 هزار نفر از مردم شیراز هلاک شدند. نادرشاه توانست در سال 1729 شیراز را از دست افغان‌ها در آورد و خرابی‌های به بار آمده را ترمیم نماید. اما با شورش حکمرانان محلی در دوره افشاریان بر علیه نادر شاه، نادر شاه سپاهی را روانه شیراز کرد و شهر پس از چهار ماه محاصره سقوط کرد. پس از این حمله بسیاری از مردم شیراز از دم تیغ گذشتند و دو کله مناره در اطراف شهر برپا شد و باغ‌های اطراف شیراز نابود شد. ^[17]

لطفعلی خان زند.

مجسمه کریم‌خان زند.

کریم خان زند شیراز را در سال 1180 هجری قمری (7-1766 میلادی) به‌عنوان پایتخت سلطنت خود برگزید. در این دوران شیراز رونقی دوباره یافت و بر جمعیت آن افزوده‌شد. شیشه ساخت شیراز به تمام ایران صادر می‌شد و شراب شیراز که عمدتا توسط ارمنیان و یهودیان ساخته می‌شد از طریق خلیج فارس به بازار هند صادر می‌شد. در دوره کریم خان استادکاران و کارگران از سراسر ایران به شیراز آورده شدند. ^[17] گفته شده‌است که تنها 12،000 نفر در ساختن خندق جدید دور شهر شرکت داشتند. بدستور کریم خان بناهای متعددی مانند ارگ جدید شهر، بازار وکیل، دیوان‌خانه، توپخانه، یک مسجد باشکوه و چند هزار مسکن برای لرها و لکهایی که در سپاه کریم خان بودند بنا شد. در آن زمان شیراز یازده بخش داشت که پنج تای آنها بخش‌های حیدری، پنج تای آنها نعمتی و یک بخش متعلق به یهودیان بود. پس از کریم خان، جانشینان وی موفق به حفظ سلسله زندیه نشدند و پس از روی کار آمدن قاجارها، آقا محمد خان قاجار پایتخت را به تهران منتقل نمود. ^[17] در دوره قاجاریه، سید علی محمد باب در سال 1261 هجری قمری (1845 میلادی) در شهر شیراز شروع تبلیغ آیین خود نمود. او دستگیر و از شهر اخراج شد. ^[17

درباب وجه تسمیه تهران عقاید و نظرات متفاوتی اظهار شده است. مرحوم سعید نفیسی در این خصوص نوشته است:
« وجه تسمیه‌ای که یاقوت در معجم‌البلدان آورده و قزوینی در آثار البلاد تکرار کرده است، به این قرار است که مردم این ناحیه در هجوم خصم به زیرِزمین پناه می‌بردند و ایشان را تَه ران گفته‌اند. مشتق از تَه به معنی زیر و ران به معنی راننده از فعل راندن؛ یعنی کسانی که به تَه می‌رانند و پس از آن این اسم که بدواً بر اهالی اطلاق می شده است بر این ناحیه قرار گرفته است. می‌توان گفت که این وجه تسمیه به ذوق نمی‌نشیند و مخصوصاً اگر در اسامی قرای اطراف ری تفحص کنیم می‌بینیم که لفظ ران در دنباله اسامی بعضی از قرا و محال دیگر مثل جماران، نیاوران، شمیران، قصران و تهران دیده می‌شود و از این قرار می بایست همه از فعل راندن مشتق شده باشد و حتا در نقاط دورتر از طرف ری.»
فرهنگ نظام، تهران را واژه‌ای فارسی دانسته و وجه نام‌گذاری آن را چنین ذکر کرده است:
« تیران منسوب به تیر است که نام فارسی عطارد است. شاید ده مذکور به نام ستاره تیر، که در ایران قدیم مقدس بوده، بنا شده یا منسوب به شخص تیرداد نامی بوده. » و دلیل این نظریه را الف و نون آخر کلمه تیران آورده است؛ زیرا در ایران قدیم مرسوم بوده است که شهرها و دهات را به وسیله الحاق الف و نون نسبت به سازنده آن نام‌گذاری می‌کردند. احتمال دیگری که این فرهنگ داده این است که چون اوستا تئیره نام قله‌ای است از البرز، شهر مذکور را تیران و منسوب به آن قله دانسته و در هر صورت طهران و تهران را غلط مشهور و نام صحیح تاریخی آن را تیران می‌داند.
به نظر می‌رسد قول مرحوم کسروی در مورد وجه نام‌گذاری تهران منطقی تر از دیگران باشد. او عقیده دارد:
«تهران شهری است که از هزار سال بازمانده و اکنون تخت گاه کشور است. نام آن از دو بخش پدید آمده تَه و ران. تَه یا که اگر چه در فارسی کنونی معنایی ندارد، ولی در زبان‌های بسیار کهن به معنای گرم بوده است. تمام دیه‌هایی که در زبان فارسی دارای بخش تَه یا کََه هستند مانند کهران ، تهران ، کهرم یا جهرم دارای هوای گرم بوده‌اند و ران نیز به معنای مکان است و جاهایی که در نام‌شان بخش شمی یا سمی پدید آمده جاهای سردسیر است مانند شمیرم و سمیرم و سمیران و شمیران. پس تهران یا کهران جای گرم (گرم‌سیر) و شمیران یا سمیران به معنای جای سرد (سردسیر) است. این نکته در خور توجه است که شمی یا سمی یا کلمه زمی شباهتی دارد که در بعضی زبان‌ها به معنی سرما و زمستان است. در زبان اوستایی زیما به معنی زمستان است که قسمت زم در زمستان و زمهریر هنوز هم باقی مانده است. »

وجه تسمیه شهر یزد "

واژه هایی که در تواریخ ، سفرنامه ها ، سیاحتنامه ها و دیگر مدارک تاریخی مربوط به پیش از اسلام حتی ماد و پارت تا دوران کنونی به یزد داده شده است عبارتند از :

الف : آتشکده یزدان – ایز - ایزاطیخه – ایزدیس – ایساتیس – ایستخای

ک : کت – کتروا - کته – کث – کثه – که – کهثه

گ : گث – گبست

د: دارالسیاده – داراشیعه – داراالعباده – دارالمومنین

ش : شهر ایزد

ی : یزجی – یزد – یزدان شهر – یزدان گرد – یست – یسدی – یسن – یکس

واژه « یزش » به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه است .

واژه « یزدان » یا « یزتان » نیز می باشد که معنای پاک ، مقدس ، فرخنده و در خور آفرین است به معنی ذات خدا است . یعنی آفریننده خوبی ها ، پاکی ها و شهر خداست و این آخرین نامی است که در دوران ساسانیان بدان خوانده شده است .

واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در « یشت » یا « یزت » و « یسن » داردبا مفاهیمی چون ستایش ، نیایش ، پرستش ، ایزد و... که یکی از فصول پنجگانه اوستا هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده است .

ایساتیس یا « فرافر» عیناٌ شهر کنونی نبوده بلکه شش فرسخ بالاتر از این شهر به سمت فرافر « هرفته » در دامنه کوه مهریز قرار داشت و شاید ایساتیس همان است که در جغرافیای بطلمیوس به نام « ایستیخای » در بیابان کارمانیا « کرمان » از آن یاد شده است . ایساتیس در آثار جغرافیایی پیش به گونه « ایزا طیخه » به معنی یزد هم آمده است .

کثه که بیشتر کتب نام یزد را بدان خوانده اند که معنی شهر کوچک است زیرا در فارسی باستان این واژه به معنای کوچک است زیرا کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده است .

اصطخری درباره یزد می گوید :« کثه مرکز یزد ، شهری است درحاشیه کویر دارای هوای خوب ودرعین حال واجد آسایش وتنعم شهر های بزرگ است » .

درزمان ساسانیان به فرمان یزد گرد اول در این محل شهری نباشد که آن را « یزدان گرد » نام نهادند .

بعداز آمدن اسلام وگرایش مردم یزد به دین اسلام عنوان دارالعباده یادرالعباده به این شهر داده شد . زیرا علاء الدوله کالنجار از ملکشاه سلجوقی تقاضای حکومت یزد را کرده بود تادرآن جا به عبادت بپردازد

سیمای پیشینه تاریخی شهرستان جیرفت

همانگونه وجود" نیل "درمصرموجب پیدایی تمدن بزرگ شده وجود رود "هلیل"نیززمینه شکل گیری تمدن کهن را فراهم ساخته وارزشهایی پی ریخته که موجب بالندگی است.

وجه تسمیه :جیرفت ازدوکلمه "جیر"به معنای پایین" افت" به معنای افتاده تشکیل شده است که روی هم مکانی گود وپایین افتاده است ونظر دیگر اینکه "جی" مخفف جوی آب نام داشته و"رفت" فعل ماضی از مصدر رفتن وروییدن وپاک کردن است که گفته می شود این شهر در گذشته به وسیله سیل مهیبی ازبین رفته که پس از آن گفته شده "جی رفت"

تاریخ جیرفت قبل از اسلام :

دلایل ومدارک معتبربخصوص کشفیات اخیروتپه های تاریخی موجودنه فقط ازوجود هزاران ساله جیرفت قبل ازاسلام حکایت دارد بلکه چنین پیداست عظمت وبزرگی هلیل رود رادربرابربا نیل مصر وتمدن جیرفت را با تمدن مصرمی توان برابری داد. به اعتقاد مورخین وباستان شناسان شهر جیرفت شهر جیرفت بر اثر سیل سیل بنیان کنی نابود گردیده است وخرابه های کنونی شهر مسوم به دقیانوس یادگارآن است جیرفت درزمان مادها شهری آباد وپرجمعیت بوده اسکندر مقدونی درحلمه خود به کرمان که به سال 325 قبل از

میلاد روی داده است از این شهر عبور کرده شهری که گدروزیا خوانده شده است.

جیرفت بعد از اسلام:

اگرچه بیش از99%جمعیت کنونی این شهرستان مسلمان تشکیل می دهد وتعهد وتعبد آنان قابل انکار نیست

درابتدای حمله اعراب به ایران مقاومت هایی ازسوی مردم جیرفت صورت گرفت تا آنجا که دربیست سومین

سال هجرت برای اولین بار عبدالله بن عامرسردارعرب موفق به تصرف جیرفت شد وجود آب وهوای شبیه عربستان موجب شد تابرخی ازاعراب دراین دیارسکونت گزیده وآنجا را مناسب حال خود بدانند در عین حال برخی از زرتشتیان این شهر تااواسط قرن سوم هجری مقاومت وآئین خودرا حفظ کردند بقایای دخمه ها ومقبره های زرتشتیان دردامنه کوههای بارزودهنه- گمرکان-گرم سالا رضا وبرخی نواحی دیگرموجود است

جیرفت مدتها مکان مناسبی برای فعالیت فرقه های مختلف اسلامی بود تا آنجا یعقوب لیث صفاروبرادرش عمرلیث به جیرفت لشکر کشیده اند درابتدا مردم جبالبارز رامغلوب نموده وپس ازپیروزی عمرولیث در جیرفت مسجدی ساخت که تا قرن هفتم هجری به نام مسجد جامع موجود بود.

ملک قارود سلجوقی جیرفت راپایتخت زمستانی سلجوقیان قرارداده است چنانچه محمدبنابراهیم در کتاب تاریخ سلجوقیان جیرفت رامسکن غرباء روم وهند ومنزل مسافران بروبحروخزینه متمولان گنج ارباب قدرتمندان شرق وغرب می داند.

دکترپاریزی درکتاب پیغمبردزدان وتاریخ کرمان می گوید جیرفت درزمان ورود سپاه اعراب ومخصوصآ

درزمان حمله عمربه ایران شهربسیاری آبادی بوده که به دست اعراب تصرف شده است واسکندر پس

ازعبورازدشتهای داغ وسوزان درآن به آب ونان رسیده که این سرزمین درآن زمان پر جمعیت ترین ناحیه

کرمان به شمارمی رفته است .

حفاری های اخیر جیرفت ابعاد تازه ای ازتمدن هزاره های قبل ازمیلاد رادرجیرفت نمایان ساخته ارزش اشیاء به دست آمده که متاسفانه بوسیله فاچاقچیان درسراسرجهان به فروش رسیده دارای ارقام نجومی

وغیرقابل تصوری است .

دکترمجیدزاده سرپرست گروه حفاری جیرفت معتقد است درطول هلیل رودپادشاهی کهن وتمدن درخشانی

به نام "ارت" وجودداشته که درکتاب خودبه عنوان "جیرفت کهن ترین تمدن شرق"با توجه به نام "ارت"

جیرفت راکهن ترین نمدن شرق می داند واین تمدن کهن نه تنها به صورت دالان فرهنگی عمل می کرده بلکه

درتشکیل کهن ترین تمدن بین النهرین که به سومری ها نسبت داده شده نقش به سزایی داشته وشاید خواستگاه آن بوده است .

وجه تسمیه سناباد :

در بره وجه تسمیه سناباد نظرات مختلفی وجود دارد بعضی احتمال داده‌اند سناباد کلمه‌ای مرکب از دو جزء‌(سناء) و (آباد) باشد و لسترنج معتقد است که سناباد همان برذعه مثقب (به معنی سوارخ شده) می‌باشد که ابن خرداد به در شرح ولایات خراسان از آن نام برده و فاصله آن را تا توس 5 فرسخ ذکر کرده است.

لسترنج احتمال داده است که علت نامیده شدن مشهد به سناباد روزنه‌های موجود در ضریح مطهر چوبی مشبک به نقره کوب بوده باشد و می‌نویسد که شاید این نام وجه تسمیه‌های دیگر نیز داشته باشد.

قراین تاریخی، نظر لسترنج را تایید نمی‌کند جز برذعه که لسترنج آن را با المثقب تطبیق داده است و در منابع دیگر بردغور بردع و در برخی از منابع دیگر به شکلهای دیگر نوشته شده یکی از شهرهای توس بوده است و با المثقب تطبیق نمی‌کند و خود شهری مستقل بوده که به نظر اکثر جغرافی نویسان متاخر در محل تقریبی طرقبه کنونی قرار داشته و طرقبه به احتمال زیاد شکل تغییر یافته نامهای قدیمی برذعه است.

و اما المثقب که لسترنج آن را با سناباد تطبیق داده است اگرچه در کتابهای جغرافی نویسان قرن هـ.ق ذکر شده و در قرنهای بعد نامی از آن به میان نیامده (حدود جغرافیایی آن نیز به تقریب با سناباد قدیمی تطبیق می‌کند) اما با قاطعیت نمی‌توان نظر داد که مثقب همان سناباد بوده است مضاف بر این که در این باره به منابع قدیمی و تالیفات قبل و بعد از لسترنج نیز مطلبی نیامده است. از طرفی وجود محله نوغان که به نظر برخی باقی مانده شهر قدیمی نوغان می‌باشد و در فاصله یک کیلومتری حرم مطهر قرارداد این احتمال را ضعیفتر می‌سازد چون به گفته ابن خرداد بن فاصله المثقب تا نوغان پنج فرسخ بوده است به جز مطالب یاد شد ه درباره نام سناباد وجه تسمیه و نام قدیمی آن مطلب دیگری در کتابهای قدیمی و جدید به چشم نمی‌خورد. و به درستی معلوم نیست که این نام از چه زمانی در متون تاریخی و جغرافیایی به کار رفته و علت نامگذاری آن چه بوده است.

قبول نظر گروهی که این کلمه را از ترکیب دو جز (سناء) و (آباد)‌احتمال داده‌اند مبین آن است که این نام پس از واقعه شهادت امام رضا (ع) در توس به این محل اطلاق گردیده و قبل از آن نام دیگری داشته است در حالی که نام سناباد در متون تاریخی قرن سوم هـ.ق آمده و یعقوبی در ذکر وقایع به هارون الرشید به آن اشاره کرده است. 

یعقوبی می‌نویسید : «.... هارون به طور آمد و در دهی به نام سناباد منزل کرد و سخت بیمار شد و در غره جمادی الاولی سال 193 در چهل و شش سالگی در گذشت.....»

مگر این که احتمال بدهیم یعقوبی در هنگام تحریر کتابش نام جدید آبادی مزبور را به کار برده است که این نیز به واسطه فاصله زمانی محدود بعید به نظر می‌رسد و از طرفی یعقوبی به نام قبلی اشاره نمی‌کند و با صراحت از دهکده‌ای به نام سناباد نام می‌برد.