شهر‌ها به عنوان پدیده‌هایی پویا که مدام در حال تحول بوده و به عبارت دیگر، تنها عنصر ثابت در آن‌ها «تغییر» است، از دو بعد اصلی؛ کالبدی (شکلی) و محتوایی (معنایی) برخوردارند. به همین نسبت، تاثیراتی که محیط‌های شهری بر شهروندان و بازدید کنندگان از آن‌ها بر جای می‌گذارند، بر دو جنبه اساسی انسانی؛ حواس مادی و روحیات آدمی قابل بررسی است. به تجربه ثابت شده که نقش عوامل روحی و روانی در آسایش و آرامش انسان اگر از مسائل فیزیکی و مادی بیشتر نباشد، مسلما کمتر نیست.

«سیمای شهر» که متفکر و متخصص برجسته شهرسازی «کوین لینچ»، اولین بار بصورتی جدی حدود چهار دهه پیش آن را مطرح و معرفی کرد، ازجمله مهم‌ترین اثرات روانی سکونتگاههای شهری است که از ابعاد کالبدی شهر‌ها یعنی «منظر شهری» ناشی می‌شود.

حقیقت این است که مردم عادی و افراد غیرمتخصص تفاوتی بین «سیما» و «منظر» شهری قائل نیستند و این هر دو واژه را مترادف و هم‌معنا با هم تلقی کرده و به کار می‌برند. اما برای منظر شهری تعاریف متعددی ارائه شده که با بررسی و مقایسه آن‌ها با تعریف «سیمای شهر» تفاوت این دو اصطلاح مشخص خواهد گردید.

متن کامل این یادداشت را می توانید در پایگاه خبری شهر الکترونیک در اینجا ملاحظه فرمایید.

صل هشتم حجم
هدف های آموزشی :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید :
1. نمونه هایی از حجم را در طبیعت نام ببرید .
2. مفهوم حجم را در هنرهای تجسمی بیان کنید .
3. مفهوم حجم های هندسی ، غیرهندسی ، حقیقی ، مجازی و مرکب را تعریف
کنید .
4. تأثیرات ناشی از تجمع و پراکندگی حجم ها را توضیح دهید .
5. چگونگی القای ریتم ، بافت و دوری و نزدیکی توسط حجم را توضیح دهید .
6. مفاهیم و ویژگی های مطرح شده در موردحجم را عملا در انجام فعالیت های
تجسمی اجرا کنید .
8 1 مفهوم حجم :
حجم عنصری است سه بعدی ، به عبارت دیگر هر جسمی که دارای سه بعد طول ، عرض و ارتفاع
باشد ، دارای حجم است و بخشی از فضا را اشغال می کند .
در اطراف ما حجم های کوچک و بزرگ به چشم می خورند که به طور طبیعی در محیط زندگی ما
قسمتی از فضا ر ا اشغال نموده اند . ساختمانی که در آن زندگی می کنیم یا با ابزار و وسایلی که با
آنها س روکار داریم ، مانند میز تحریر ، ماشین حساب ، گلدان گ ل و ... همه نمایانگر حجمی هستند
که بخشی از فضا را اشغال کرده است و دارای طول و عرض و ارتفاعند .
عناصر سه بعدی به دو دسته هندسی و غیرهندسی تقسیم میشوند . مکعب منشور و کره ، اصلی ترین
( حجم های هندسی هستند . (تصویر 71
( (تصویر 71
8 2 حجم در طبیعت :
عناصر سه بعدی در طبیعت از دو حال خارج نیستند ، یا ساخته دست انسان هستند یا به صورت
طبیعی در اطراف ما وجود دارند . سنگ ، کوه ، درخت ، میوه و ... از نمونه احجامی هستند که در
محیط طبیعی زندگی انسان وجود دارند. بیشتر احجام در طبیعت غیرهندسی هستند . حجم به حالت
های مختلف وجود دارد . حجم ممکن است جسمی سخت و محکم باشد ، مانند یک تکه سنگ یا
امکان دارد به حالت مایع ، گاز یا بخار باشد ، که در این حالت شکل آنها دقیقا به شکل ظرف یا
محلی است که در آن قرار گرفته اند . همچنین حجم می تواند فضای منفی بین دیوارها باشد ، مانند
حجم فضا ی اتاق یافضای یک گودال . ممکن است حجم از طریق حرکت سریع و چرخش یک
سری نقطه ، خط یا سطح به وجود آمده باشد . حجم پدیدآمده به چشم دیده میشود ، اما قابل لمس
( نیست ، بنابراین فقط جنبه بصری دارد . این احجام را حجم مجازی می نامند . (تصویر 72
( (تصویر 71
8 3 ایجاد حجم مجازی به وسیله نقطه ، خط ، سطح :
در اثر تجمع نقاط ، سطح شکل می گیرد و از ترکیب سطوح ، احجام مجازی به وجود می آیند . در
تصویر 73 شکل گیری حجم هندسی ر ا با نقطه مشاهده می کنید . تصویر 74 نیز نمونه دیگری از
ایجاد حجم به وسیله نقطه است .
( (تصویر 72
( (تصویر 73
حرکت خطوط و دوری و نزدیکی آنها نیز میتواند ایجاد سطوح غیر تخت و حجم نماید . تصاویر 75
و 76 و 77 نمونه هایی از ایجاد حجم مجازی با ترکیب خطوط هستند .
( (تصویر 74
1 00
( (تصویر 75
( (تصویر 77
از قرار دادن سطوح تیره و روشن در کنار هم نیز می توانیم برای ایجاد حجم مجازی استفاده نماییم .
تصاویر 78 و 79 نمونه هایی از ایجاد حجم مجازی با ترکیب سطوح تیره و روشن هستند .
( (تصویر 79
تصویر 80 نمونه ها یی از احجام مرکب را نشان می دهد که از ترکیب تعد ادی حجم هندسی به دست
آمده اند .
( (تصویر 80
8 4 تجمع و پراکندگی با حجم :
حجم نیز همانند سایر عناصر بصری که در فصول قبلی به آنها اشاره کردیم ، در اثر تجمع و
پراکندگی در سطح ، کیفیت بصری خاصی را به وجود می آورد . با تغییر در اندازه ، ضخامت خطوط
و قراردادن حجم در موقعیتی خاص از کادر و محدوده آن ، می توانیم احساس دوری یا نزدیکی و
عمق بخشیدن را القا نماییم . تصویر 81 نمونه ای از این مورد است .
( (تصویر 81
18 5 ایجاد ریتم با حجم :
تصویر 82 برج ط غرل در شهرری را نشان می دهد . تکرار حجم در بخشهایی از این بنا ریتم خاصی
پدید آورده است . به طور کلی در حجم های حقیقی مانند ساختمان ها و ابنیه ، به دلیل تکرار
اجزایی از ساختمان مانند طبقات ، ستون ها ، بالکن ها ، پنجره ها و .... خواه ناخواه ریتم خاصی نیز
پدید می آید . به همین ترتیب در حجم مجازی نیز می توان ریتم ایجاد نمود ؛ به این گونه که با
تکرار اجزایی از حجم براساس نظمی معین و مشخص ، ریتمی خاص پدید می آید . همچنین با
مجموعه ای از احجام مجازی در کادر و محدوده ای مشخص نیز می توان ریتم پدید آورد .
( (تصویر 82
1 04
8 6 ایجاد بافت باحجم :
تصویر 83 نمونه ای از ایجاد بافت با حجم است . تکرار یک حجم یا ترکیب حجم های مختلف نیز
می تواند بافت خاصی را به وجود آورد .
( (تصویر 83
8 7 حجم در نقاشی کودکان و نوجوانان :
در تصاویر الف و ب ، حجم از راه کنار هم قرار گرفتن سطوح نشان داده شده است . تیره و روشن
بودن سطوح در تصویر الف در درک حجم مؤثر است .

فصل هفتم سطح
هدف های آموزشی :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید :
1. نمونه هایی از سطوح مختلف را در طبیعت نام ببرید .
2. مفهوم سطح را در هنرهای تجسمی توضیح دهید .
3. تاثرات ناشی از تجمع و پراکندگی سطوح را بیان کنید .
4. چگونگی القای حرکت ، بافت ، هم آهنگی ، حجم و سایه روشن توسط سطح
را توضیح دهید .
5. مفاهیم و ویژگی های مطرح شده در مورد سطح را عملا در انجام فعالیت های
تجسمی اجرا کنید .

7 1 مفهوم سطح :
یکی دیگر از عناصر بصری سطح است . سطح از برخ ورد خطوط به وجود می آید و دارای دو بعد
طول و عرض است . تراکم نقاط در یک صفحه یا تکرار خط نیز می تواند پد یدآورنده سطح باشد .
به عبارت دیگر سطح عبارتست از لایه و پوسته اجسام که ضخامت ندارد .
7 2 سطح در طبیعت :
2، ولی در هریک از ( سطوح می توانند هندسی 1 (تصویر 62 ) یا غیر هندسی باشند (تصویر 63
حالات ، تأثیرات متفاوتی در بیننده ایجاد خواهد شد . برخی از سطوح ص اف ومسطح هستند که برای
مثال می توان به سطح یک میز، سطح آب استخر یا سطح یک زمین تنیس اشاره نمود . در برخی
موارد سطوح دارای پستی و بلندی و انح نا هستند که برای نمونه میتوان به سطح یک گنبد ، سطح تپه
ماهورهای یک کویر و سطح بدنه یک اتومبیل اشاره نمود . همچنین در برخی موارد ، سطوح
پیچیدگی خاصی دارند که بیشتر ترکیبی از سطوح صاف و منحنی یا سطوح منحنی پیچشی هستند .
سطح یک مته یا سطح برخی از مجسمه ها نمونه هایی از آنهاست .
( (تصویر 63
1 . سطوح هندسی به سطوحی اطلاق می شود که تابع نظم خاصی هستند ، به طوری که محاسبه مساحت آنها نیز از طریق فرمول مشخصی
امکان پذیر است . در واقع این سطوح محدود به اشکال هندسی یا ترکیبی از آنها هستند .
2 . سطوح غیرهندسی سطوحی هستند که از نظم خاصی تبعیت نمی نمایند و خارج از ضوابط حاکم بر سطوح هندسی هستند .
88
( (تصویر 63
7 3 ایجاد دوری و نزدیکی باسطح :
در مبحث نقطه و خط با کوچک و بزرگ شدن نقطه ، تغییر ضخامت و کوتاه و بلندی خط ، دوری و
نزدیکی را ایجاد نمودیم . به همین تر تیب با بزرگ و کوچک کردن سطوح در کادر نیز می ت وانیم
( ایجاد دوری و نزدیک نماییم. (تصویر 64
( (تصویر 64
7 4 تجمع و پراکندگی با سطح :
تجمع وپراکندگی سطوح نیز می تواند همانند نقطه و خط نمایانگر کیفیات مختلف بصری شود .
ایجاد تاریکی ، روشنایی و حجم از جمله آنهاست . تصویر 65 این مورد را نشان می دهد .
( (تصویر 65
7 5 ایجاد حرکت باسطح :
در تصویر 66 به وسیله ترکیبی از سطوح ، حرکت و جنب و جوش القا شده است ، به گونه ای که
چشم بیننده با تمرکز در نقطه مرکزی کادر ، تا عمق آن کشیده میشود ؛ گویی سطوح همگی به سوی
نقطه ای در عمق در حال حرکت و سقوط هستند و این حالت دایم تکرار می شود و استمرار دارد .
( (تصویر 66
تصویر 67 نمونه دیگری از ایجاد حرکت به کمک سطح است حالت عدم سکون ، جنب و جوش و
تحرک در تصویر نمایان است .
( (تصویر 67
7 6 ایجاد بافت با سطح :
ترکیب سطوح با یکدیگر یا تکرار یک سطح نیز می تواند بافتی را به وجود آورد که القا کننده نرمی ،
لطافت ، زبری ، خشونت و ... باشد .
تصویر 68 و 69 نمونه هایی در این زمینه هستند . با وجود آنکه در این تصاویر ، سطوح انحنادار
تشکیل بافت داده اند ، ولی هرکدام تأثیر بصری خاصی از خود به جا می گذارند و ویژگی خ اص
خود را دارند .
( (تصویر 68

( (تصویر 69
7 7 ایجاد ریتم با سطح :
در تصویر 70 سطوح هم خانواده که از نظر اندازه ، جهت و موقعیت با هم متفاوت هستند ایجاد
ریتم نموده اند .
( (تصویر 70
 سطح در نقاشی کودکان و نوجوانان :
در تصویر الف کودک سعی نموده است تا با کنار هم قرار دادن سطوح ، عناصر تشکیل دهنده اثر را
پدید آورد . او با استفاده از سطوح هندسی و غیرهندسی ، حجم ها را نشان داده و برای ایجاد بافت
سطوح از نقطه و خط کمک گرفته است . بافت آجری و سیمانی دیوار ، با فت شیشه ای در و ویترین
ومغازه و اتومبیل ها از جمله آنهاست .
در تصویر ب ، سطوح رنگ شده معرف بخش های مختلف اثر است و کمتر به بافت توجه شده
است . مجموعه برگ و شاخه در قالب سطحی سبز رنگ نشان داده شده است . لذا عمق نیز کمتر
احساس می شود . خط به طور مستقل کمتر به کار گرفته شده است و فصل مشترک سطوح خطی را
به وجود آورده اند

فصل ششم خط
هدف های آموزشی :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید :
1. نمونه هایی از خط را درطبیعت نام ببرید .
2. مفهوم خط را در هنرهای تجسمی توضیح دهید .
3. انواع خط را تعریف کنید و تأثیرات بصری را توضیح دهید .
4. تأثیرات ناشی از تجمع و پراکندگی خطوط را توضیح دهید .
5. چگونگی القای سایه روشن ، سطح حجم ، عمق (دوری و نزدیکی ) ، ریتم ،
تعادل ، بافت و حرکت را توسط نقطه توضیح دهید .
6. مفاهیم و ویژگی های مطرح شده در مور د خط ر ا عملاً در انجام فعالیت های
تجسمی اجرا کنید .
70
6 1 مفهوم خط :
اگر نقاط به طور زنجیروار آن قدر به هم نزدیک شوند که به یکدیگر متصل گردند ، احساس امتداد
داشتن در آنها تق ویت شده و این مجموعه نقاط به عنصر تازه ای به نام خط تبدیل می شوند که
مهمترین ویژگی آن طول است . (تصویر 43 ) خط به عنوان یکی ازعناصر بنیادی در هنرهای تجسمی
مطرح است . فصل مشترک دو صفحه را نیز میتوان خط نامید .
( (تصویر 43
6 2 خط در طبیعت :
در طبیعت خط به شکل خاص کمتر دیده می شود . همچنین این عنصر نسبت به زمان و مکان نیز
متغیر خواهد بود . برای مثال ترک های روی دیوار ، سیم برق ، شاخ و برگ درختان ، رگه های
چوب و ... نمونه هایی از خطوط در طبیعت هستند . برخی از این خطوط در فواصل نزدیک تب دیل
به سطح یا حجم خواهند شد . برای مثال ریل راه آهن از فاصله ای دور به شکل خطوطی موازی
مشاهده می شود ، ولی همین خطوط از فاصله ای نزدیک ابتدا به صورت سطح و سپس به صورت
حجم دیده خواهند شد . تصویر 44 نمونه ای از خطوط در طبیعت است.
71
( (تصویر 44
72
6 3 انواع خط و حالات مختلف آن :
( انواع خط عبارتند از : خط راست ، خط شکسته و خط منحنی . (تصویر 45
( (تصویر 45
در این قسمت ، ویژگی انواع خط و تأثیرات بصری آنها را بررسی می کنیم :
خط راست : در علم هندسه کوتاه ترین فاصله بین دو نقطه را خط راست می نامند . خط راست
می تواند در جهات مختلفی مانند افقی ، عمودی و مورب قرار گیرد .
خط شکسته : خطی است که از مجموعه پاره خط هایی تشکیل شده است که در ادامه یکدیگر قرار
گرفته اند ، ولی در یک جهت نیستند و در نقاط شکستگی خط ایجاد زاویه نموده اند .
خط منحنی : خطی است که در جهات مختلف با انحنا و قوس های مختلف رسم شده است . انواع
خطوط به صورت های مختلف نازک و پهن ، تیره و روشن ، بلند و کوتاه و ... می توانند رسم شوند .
73
همچنین خطوط می توانند بر بیننده اثرات روانی ای مانند آرامش ، هیجان ، خشم ، نیرو و ... داشته
باشند .
خط راست با تمام سادگی خود نوعی احساس بی انتهایی را در بیننده القا می نماید و آرامش ذهنی
ایجاد می کند . این خط برای بیان احساس خلوص و پاکی مناسب است . همان طور که اشاره شد ،
خط راست نیز می تواند در سه حالت قرار گیرد :
6 3 1 خط راست در حالت عمودی :
این خط نظ ر را به بالا می کشاند و احساس ثبات ، ایستایی ، پایداری و تعادل را در بیننده پدی د
می آورد .
( (تصویر 46
6 3 2 خط راست در حالت افقی :
به علت عدم تحرک ، این خط ، احساس سکون ، ثبات ، آسودگی یاغم ، اندوه یا مرگ ر ا القا
می نماید .
( (تصویر 47
74
6 3 3 خط راست به صورت مورب :
این خط به ع لت ناپایداری ، در بیننده احساس تحرک و فعال بودن ، جنب و جوش و بی قراری ،
تزلزل و فروپاشی را القا می نماید . (تصویر 48 ) .این خط هر قدر که به محور افقی نزدیک می شود ،
حالات و کیفیت خط افقی ر ا پیدا می کند و به هر میزان که به محور عمودی نزدیک می گردد ، از
حالات خط عمود بهره مند می شود .
( (تصویر 48
6 3 4 خط منحنی :
این خط القا کننده لطافت ، ملایمت و آر امش و نرمش است و احساس شادابی و آرامش را در بیننده
( پدید می آورد . (تصویر 49
( (تصویر 49
75
6 3 5 خط شکسته :
این خط نشان دهنده درهم ر یختگی ، شکستگی و بی نظمی است و نقطه مقابل احساس نرمی و
. ( لطافت است و در بیننده احساس خشونت ، عدم نظم و بریدگی را القا می نماید . (تصویر 50
( (تصویر 50
6 4 بررسی موقعیت یک خط در کادر :
همان طور که اشاره شد ، خط می تواند در سه موقعیت افقی ، عمودی و ما یل قرار گیرد . در تصویر
51 خط در موقعیت های مختلف در محدوده ای مشخص قرار گرفته است که هرکدام ویژگی خاصی
دارد . حالاتی مانند سکون ، آرامش ، ایستایی و مقاومت ، سنگینی وسبکی ، تزلزل و ناپایداری و ...
از جمله آنهاست .
( (تصویر 51
در تصویر 52 ح الات قرارگیر ی دو خط در یک کادر نشان داده شد ه است . اگر به کادرها توجه کنید ،
در می یابید که در کدامیک از آنها تعادل حاکم است ، در کدامیک از آنها تزلزل و ناپایداری و در
کدامیک سکون و آرامش حکم فرماست .
( (تصویر 52
تصویر 53 نشانگر حالات قرارگ یری چند خط است که هم از نظر اندازه و هم از لحاظ ضخامت با
هم متفاوتند . صرف نظر از اندازه و ضخامت خطوطی که در کادر واقع شده اند ، نحوه قرارگیری
خطوط که همان حالات افقی ، عمودی و اریب است و گاهی تلفیق آنها با یکد یگر ، احساسات
متفاوتی ر ا در بیننده برمی انگیزد . به طور یقین تکرار خطوط افقی هم اندازه از بالای کادر به سمت
پایین ، رسمی بودن ، نظم داشتن و اقتدار و صلابت را نمایان می سازد . این خصوصیت زمانی شدید
می شود که خطی عمود با ضخامت بیشتر در کناره کادر قرار گرفته باشد .
خطوط غیر هم اند ازه که به صورت اریب در جهت گوشه کادر قرار دارند ، عدم توازن و تعادل ،
حرکت و جنب و جوش را به نمایش می گذارند و ناپایداری را القا می نمایند . حضور خطوط
بزرگ به کوچک ، ضمن آنکه دوری و نزدیکی را القا می نماید ، چشم بیننده را نیز به گوشه کادر می
کشاند و بیشترین نیرو بر گوشه کادر وارد می شود .

( (تصویر 53
6 5 تجمع و پراکندگی با خط :
همان طور که در مبحث نقطه اشاره شد ، تجمع و پراکندگی عناصر بصری ، به وجود آورنده کیفیات
مختلف بصری است. در این بخش به مواردی از تجمع و پراکندگی خط اشاره می نماییم .
1 در تصویر 54 به وسیله تجمع و پراکندگی خطوط ، تاریکی و روشنایی پدید آمده است . کم شدن
فاصله خط وط موازی با یکدیگر تاریکی ایجاد کرده و بیشتر شدن فاصله آنها ، روشنایی پدید آورده
است .
( (تصویر 54
2 در تصویر 55 با تجمع خطوط صفحه ایجاد شده است که ترکیب صفحات با یکدیگر تبدیل به
حجم گردیده است .
( (تصویر 55
6 6 ایجاد دوری و نزدیکی با خط :
به کارگیری خطوط با ضخامت های مختلف می تواند در نشان دادن عمق و ایجاد دوری ونزدیکی
کمک نماید . خطوط با ضخامت کم ، دورتر و خطوط با ضخامت بیشتر نزدیکتر به نظر می رسند .
. ( همچنین کوتاهی و بلندی خطوط نیز در ایجاد دوری ونزدیکی موثر است . (تصویر 56
( (تصویر 56
6 7 ایجاد ریتم با خط :
در تصویر 57 به کمک خط ، ریتم در سه سطح نشان داده شده است . در این تصویر علاوه بر
موضوع ریتم ایجاد مواردی مانند تاریکی ، روشنایی و نیز پدید آمدن سطح به کمک خط مورد توجه
است .
( (تصویر 57
6 8 ایجاد تعادل با خط :
ترکیب خطوط در محدوده ای مشخص ، زمانی ایجاد تعادل می نماید که چشم به راحتی در بخش
های مختلف آن گردش کند و در بخش خاصی از آن متمرکز نگردد به گونه ای که توزیع خطوط در
سطح به طور متعادل انجام شده باشد و احساس سنگینی یا سبکی بیشتر در بخشی احساس نشود .
تصاویر 58 و 59 نمونه هایی ازتعادل ترکیب بندی خطوط هستند .
( (تصویر 58
( (تصویر 59
6 9 ایجاد بافت با خط:
تصویر 60 نمونه ای از ایجاد بافت با خط است که از طریق کشیدن خط های آزاد و سریع به وجود
آمده است .
( (تصویر 60
6 10 ایجاد حرکت با خط :
تصویر 61 نمونه ای از ایجاد حرکت با خط است . خطوط پرتحرک و فعال در جنب و جوش هستند
و فعالیت ، حیات ، تلاش و تحرک را القا می نمایند .
( (تصویر 61
6 11 خط در نقاشی کودکان و نوجوانان :
خط یکی از عناصر بصری است که بیشترین کاربرد را در ارتباط بص ری دارد . در تصاویر الف و ب ،
کودک با استفاده از خط سعی کرده است تا به غیر از به تصویر کشیدن هریک از عناصر تشکیل
دهنده اثر ، بافت متناسب با هریک از آن اجزا را نیز به وسیله خط یا نقطه ایجاد نماید . بافت سقف
سفالی خانه ها ، چوب درخت ، جارو ، نقوش پارچه به وسیله خط و نقطه از جمله آنهاست .

صل پنجم نقطه
هدف های آموزشی :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید :
1. نمونه هایی از نقطه را درطبیعت نام ببرید .
2. مفهوم نقطه در هنرهای تجسمی و چگونگی تأثیرات بصری آن را توضیح دهید.
3. تأثیرات ناشی از تجمع و پراکندگی نقطه ها را توضیح دهید .
4. چگونگی القای عمق (دوری و نزدیکی ) ، ریتم ، تعادل، حرکت و بافت را به
وسیله نقطه توضیح دهید .
5. مفاهیم و ویژگی های مطرح شده در مو رد نقطه ر ا عملاً در انجام فعالیت های
تجسمی اجرا کنید .
5 1 مفهوم نقطه :
در علم ریاضی ، نقطه عبارتست از محل تلاقی دو خط که هیچ گونه بعدی ندارد . در هنرهای
تجسمی ، نقطه یکی از عناصر اصلی است که محصول اثر مداد یا هر وسیله اثرگذار برصفحه
می باشد که با توجه به نوع ابزار و کیفیت آن شکل نقطه نیز متغیر خواهد بود . تصویر 30
نمونه هایی از نقطه است .
( (تصویر 30
5 2 نقطه در طبیعت :
در طبیعت دانه های شن ، قطرات باران ، ستارگان ، برگ درختان و ... اشکال مختلفی از نقطه هستند
که در شرایطی خاص می توان عنوان نقطه را به آنها اطلاق نمود . این موارد در موقعیتی دیگر به
عنوان سطح یا حجم مشاهده خواهند شد . برای نمونه ، پنجره روشن یک ساختمان در موقعیت شب
و از فاصله ای دور همانند نقطه ای نورانی به نظر می رسد ، در حالی که اگر از نزدیک آن را مشاهده
کنیم ، دیگر نقطه نخواهد بود . به همین ترتیب ستاره ای که در آسمان می درخشد ، به لحاظ فاصله
بسیار دوری که از ما دارد به صورت نقطه ای نمایان است ، در حالی که در فاصله نزدیک حجمی
است چه بسا بزرگتر از کره زمین .
اغلب تصور بر این است که شکل نقطه باید دایره ای کوچک باشد ، ولی نقطه می تواند به صورت
سایر اشکال منظم هندسی یا اشکال غیرهندسی نیز ظاه ر شود . اثر قلم مو بر کاغذ ، اثر انگشت ، اثر
پا روی برف ، برگ درختان ، اشکال مختلفی از نقطه هستند . البته همان طور که اشاره گردید ، این
موارد در شرایطی خاص با توجه به موقعیت ، فاصله و محیط اطراف به صورت نقطه مشاهده
خواهند شد .
نقطه به عنوان اولین عنصر اصل ی در هنرهای تجسمی مطرح است و دارای نیرویی است که نظر بیننده
را به خود جلب می نماید .
در تصویر 31 نمونه هایی از نقطه را در طبیعت می بینید .
( (تصویر 31
در تصویر 32 ، نقطه در موقعیت های مختلف نسبت به محدوده ای مشخص در نظر گرفته شده
است که هرکدام ویژ گی خاصی دارد . با مقایسه آنها با یکدیگر ، حالاتی مانند سنگینی ، سبکی ،
سکون تعادل و عدم تعادل را می توانید دریا بید . به هر میزان که نقطه به قسمت پایین کادر
نزدیک باشد ، سنگین تر است و هر قدر به فضای بالای کادر منتقل شود ، احساس سبکی را القا
( (تصویر 32
می نماید .توجه داشته باشید که در نمونه ذکر شده نقطه نسبت به کادر بزرگ در نظر گرفته است تا
به سهولت مورد بررسی قرار گیرد .
در تصویر 33 وضعیت دو نقطه موقعیت های مختلف یک کادر مورد بررسی قرار گرفته است که
هریک از حالات ویژگی خاص خود را دارد . نقطه بزر گ سنگین تر و جاذبه بیشتری دارد ، به طوری
که نقطه کوچک را به سمت خود می کشاند . ارتباط این دو نقطه با یکدیگر در کادر سبب پدیدآمدن
خطی فرضی می شود که کادر را در جهتی به دو قسمت تقسیم می کند . این نقاط به هر میزان که
بالاتر قرار گیرند ، سبک تر و آسمانی تر و به هر میزان که به قسمت پایین کادر نزدیک می شوند ،
سنگین تر هستند و سکون و آرامش را القا می نمایند .
به علت هم اندازه نبودن نقاط و وجود ارتباط بصری بین آن دو در کادر ، نظر بیننده به سمت خاصی
جلب شود . همچنین متفاوت بودن اندازه های نقاط در احساس دوری و نزد یکی و ایجاد عمق نیز
بی تأثیر نخواهد بود . این احساس زمانی بیشتر می گردد که فاصله نقاط نیز از یکدیگر بیشتر
می شود .
( (تصویر 33
3 تجمع و پراکندگی با نقطه :
تجمع و پراکندگی عناصر بصری حالات و کیفیات مختلف بصری را به وجود م ی آورد . به عنوان
نمونه با تجمع نقاط در مسیری مشخص خط پدید می آید ، (تصویر 34 ) . اگر این تجمع به طور
( گسترده در محدوده ای مشخص انجام گیرد ، سطحی را نمایان می سازد . (تصویر 35
( (تصویر 35
در سطحی به رنگ روشن نقاط تیره هرچه بیشتر به یکدیگر نزدیک شوند ، به علت اشغال فضاهای
روشن توسط نقاط ، در آن بخش تیرگی بیشتری به نظر خواهد رسید و به هر میزان که نقاط از
یکدیگر فاصله بگیرند و در سطح پراکنده شوند ، از میزان تیرگی آن بخش کاسته می شود . (اگر
زمینه کادر به رنگ تیره و نق اط به رنگ روشن باشد، عکس این مورد اتفاق می افتد .) بنابراین با
تجمع و پراکندگی نقاط می توان ایجاد سایه و روشن نمود . تصویر 36 و 37 نمونه هایی در این
زمینه هستند .
( (تصویر 36
( (تصویر 37
5 4 ایجاد دوری و نزدیکی با نقطه :
نقاط کوچکتر ، دورتر و نقاط بزرگتر ، نزدیکتر به نظر می رسند . بنابراین بزرگی و کوچکی نقاط در
. ( یک کادر می تواند القاکننده عمق باشد و احساس دوری و نزدیکی را انتقال دهد . (تصویر 38
( (تصویر 38
5 5 ایجاد ریتم با نقطه :
تصویر 39 نمونه ای از ایجاد ریتم با نقطه است . در این تصویر نقاط از دو سمت به طور منظم
کوچک شده اند و در نتیجه در کل ریتمی خاص همانند موجی از آب دریا حاصل شده است . نقطه
اوج در قسمت محور عمودی کادر است . همچنین این ریتم همانند صدایی است که از پایین ترین
سطح ، به اوج خود رسیده و سپس کاهش یافته است . در این تصویر ، روشنایی و تیرگی با تراکم و
پراکندگی نقاط و بزرگ و کوچک شدن آنها نیز ایجاد شده است .
( (تصویر 39
6 5 ایجاد تعادل با نقطه :
در تصویر 40 نقاط به طور موزون در کادر پخش شده اند و نیروهای وارد از چهارگوشه کادر
یکنواخت است . با تغییر و جا به جایی برخی نقاط و عدم توازن بین نیروها تعادل ایجاد شده برهم
خواهد خورد .
( (تصویر 40
5 7 ایجاد حرکت با نقطه :
تصویر 41 نمونه ای از ایجاد حرکت با نقطه است . در کادر جنب و جوش و تحرک به چشم می
خورد . به علت کوچک و بزرگ شدن نقاط ، عمق نیز محسوس است .
( (تصویر 41
5 8 ایجاد بافت با نقطه :
تصویر 42 نمونه ای ازبافت است که از کنار هم قرار گرفتن نقاط به دست آمده است . احساس
زبری و زمختی از جمله مواردی است که بافت مذکور القا می نماید .
( (تصویر 42
5 9 نقطه در نقاشی کودکان و نوجوانان :
همان طور که در مبحث نقطه اشاره شد ، با استفاده از تجمع و تفرق نقاط می توان ایجاد بافت نمود .
در تصاویر الف و ب ، کودک برای از بین بردن سادگی سطوح و دستیابی به بافت مورد نظر ، با
استفاده از تجمع و تفرق نق اط سعی نموده است که بافت لازم را ایجاد نماید . بدن سوسمار ، زرافه و
... از جمله آنهاست . در برخی موارد نیز نقطه به عنوان اجزایی از تصویر به کار گرفته شده است که
چشم حیوانات ، سم اسب ، دندان های سوسمار از این گونه موارد است .

مبانی هنرهای تجسمی

فصل چهارم برخی مفاهیم بنیادی
هدف های آموزشی :
پس از مطالعه و یادگیری مطالب این فصل باید بتوانید:
1. مفهوم تعادل در پیام های بصری را تعریف کنید .
2. سه عامل مؤثر بر تعادل اشکال را درهنرهای تجسمی توضیح دهید.
3. انواع تعادل را تعریف کنید و مشخصه های آنها را با یکدیگر مقایسه کنید .
4. ریتم را تعریف کنید و مواردی از ریتم های موجود در طبیعت و تصاویر را
مشخص سازید .
5. معنا و نقش حرکت در هنرهای تجسمی و چگونگی القای آن را نام ببرید .
6. بافت را تعریف کنید و نمونه هایی از دو نوع حقیقی و مجازی آن را نام ببرید .
7. مفاهیم و ویژگی های مطرح شده در مورد بافت ر ا عملا در انجام فعالیت های
تجسمی اجرا کنید .
قبل از آنکه هر یک از عناصر بصری را به طور مستقل بررسی کنیم ، مناسب است تا با برخی از
مفاهیمی که در بخش های دیگر کاربرد دارند آشنا شوید . لذا در این فصل با مفاهیمی مانند تعاد ل ،
هم آهنگی ، حرکت ، بافت و خصوصیات هریک از آنها آشنا می شوید تا آنها را در فصول بعدی به
کار ببرید .
4 1 تعادل :
وجود موازنه بین نیروهای مختلف که منجر به ثبات ، توازن و عدم تزلزل گردد ، تعاد ل نامیده
می شود . انسان در مسیر حرکت خود تحت شرایط مختلف فیزیکی سعی می نماید تا نیروهای وارد
بر خود را خنثی سازد و از سرنگونی خود جلوگیری نماید . او سعی می کند تا مو ازنه ای بین
نیروهای وارده برقرار گردد تا از ایستایی بیشتری برخوردار باشد و حرکت او را میسر سازد . در
شرایط خاص مشاهده می کنید که انسان با حرکت دست ها ، خم کردن بدن و ایجاد فاصله بین سطح
اتکای پاهایش ، موازنه بین نیروها را به دست می آورد و تعادل ایجاد می نماید .
بین دو کفه ترازو زمانی تعادل برقرار است که دو کفه در یک سطح قرار داشته باشند . پایین بودن
یک کفه نسبت به کفه دیگر ، بیانگر عدم تعادل بین آنه است . چشم انسان نیز هنگام مشاهده اجسام
یا تصاویر آنها ، ناخودآگاه سعی می نماید با تصور محورهای عمودی و افقی به صورت فرضی ،
جسم یا تصویر آن را مورد بررسی قرار دهد و به ایستایی ، تعادل یا عدم تعادل آن توجه کند و از آن
. ( متأثر گردد . (تصویر 12
( (تصویر 12
اگر بین نیروهای وارد بر عناصر موجود در کادری مشخص ، موازنه ای برقرار باشد ، مفهوم تعادل
معنی پید ا می کند . اگر تعادل در کادری برقرار باشد ، جا به جایی یکی از عناصر می تواند در ایجاد
عدم تعادل کمک نماید . همچنین در یک ترکیب نامتعادل ، جا به جایی ، تغیی ر در اندازه یا اضافه
نمودن عنصری جدید ، لازمه دستیابی به تعادلی پایدار است .
تضاد نیروهای بصری ، پدید آورنده تعادل است که تضاد اشکال در افزایش یا کاهش این نیروها
مؤثر خواهد بود . این تضادها عبارتند از :
1 اندازه : شکل بزرگتر ، سنگین تر از فرم کوچکتر به نظ ر می رسد و نیروی بیشتری را ایجاد
می نماید .
2 شکل : شکل های بسته ، از شکل های باز قوی تر به نظر می رسند و نیروی بیشتری را ایجاد
می نمایند .
3 تراکم : شکلهای توپر ، سخت و متراکم ، نیروی بیشتری نسبت به شکلهای تو خالی ، سست و
درهم ریخته دارند . شکل ه ای متراکم ، سنگینی بیشتری نسبت به اشکال تو خالی و سست بنیان
دارند .
4 1 1 انواع تعادل
انواع تعادل عبارتند از : تعادل قرینه تعادل غیرقرینه تعادل شعاعی .
1 تعادل قرینه : در تعادل قرینه فضا به کمک محور افقی یا عمودی به دو بخش تقسیم می شود و
هریک از تقس یمات از نظر وزنی و شکلی برابر و مساوی بخش دیگر است . تعادل قرینه بیانگر
سنگینی ، ایستایی ، حالتی رسمی به دور از هیجان است . برخی از بناها در معماری و برخی از
14 و 15 نمونه هایی را در این زمینه ، نقوش قالی و گلیم و ... از این تعادل برخوردارند . تصاویر 13
نشان می دهند . در این نوع تعادل عناصر موجود در کادر از نظر شکل ، اندازه و تراکم ، در دو بخش
مشابه یکدیگرند ، لذا در کادر تعادل برقرار است . اگر از یکی از دو بخش ، عناصری حذف شود یا
تغییراتی در آنها صورت پذیرد ، تعادل نیز بر هم خواه د خورد . در صورت اعمال این تغ ییرات ،
برای حفظ تعادل مجدد ، ایجاد تغییرات در نیمه دیگر کادر الزامی است .
2 تعادل غیرقرینه : در تعادل غیرقرینه با وجود آنکه تقسیمات از نظر وزنی برابر هستند ، ولی از
لحاظ شکل ، رنگ ، حرکت و اندازه و سایر زمینه ها یکسان و برابر نیستند . این نوع تعادل دار ای
( تحرک ، تنوع ، هیجان و جذابیت بصری خاصی است . (تصویر 16
( (تصویر 13
( (تصویر 15
( (تصویر 14

( (تصویر 16
3 تعادل شعاعی : در این نوع تعادل ، محور تقارن قطر دایره ای است که تقسیمات به صورت
شعاعی در اطراف مرکز ترکیب بندی قرار گرفته اند . این تعادل ، تقسیمات بیش از دو بخش دارد و
احساس چرخش و دوران در بیننده ایجاد می نماید . (تصویر 17 ) . در این تعادل ، نیروهای وارده
برعناصر موجود در کادر ، در راستای شعاع دایره و متوجه مرکز آن هستند . همچنین عناصر در
راستای شعاع های دایره در سطح کادر توزیع شده اند و از نظر شکل ، اندازه و تراکم آنچنان
هماهنگ هستند که بخشی از کادر سنگین تر از بخش دیگر نیست ، لذا تصویر از تعادلی پایدار
برخوردار است .
( (تصویر 17
4 2 ریتم :
تکرار هریک از عناصر بصری ، شکل ، ر نگ ، موقعیت و حرکت شبیه به هم براساس نظمی معین و
مشخص را ریتم می نامند . ریتم یکی از اساسی ترین و بنیادی ترین ویژگی های طبیعت و زندگی
انسان است . ریتم شب و روز ، ریتم فصول ، ریتم ضربان قلب ، ریتم تنفس ، ریتم رشد گیاهان و ...
از جمله آنهاست . جنبه تکرار را در ضربان قلب و جنبه تناوب را در تغییر فصول سال و جنبه رشد
را در رشد گیاهان 1 خواهیم یافت .
در تصاویر 18 تا 20 ریتم نشان داده شده است .
4 3 حرکت :
ساده ترین تعریف برای حرکت عبارتست از تغییر مکان یا موقعیت . جابه جایی ، انتقال و تغییر
موقعیت ها ، از شرایط لازم برای رشد و تکامل است . تغییر و تبدیل از حا لتی به حالت دیگر و
حرکت از نقطه ای به نقطه دیگر در طبیعت مشهود است . حرکت در نقطه مقابل سکون ، القاکننده
جنب و جوش ، فعالیت و تلاش است . حرکت منظم سیارات در منظومه شمسی ، حرکت زمین به
دور خود و ایجاد شب و رو ز ، رشد و نمو گیاهان و تغییر فرم آنها ، جا به جایی اشیا ، انسان و ...
همه و همه نشانی از فعالیت ، حیات و تحرک است .
1 . تفاوت اندازه برگ گیاهان ، محل قرارگیری ، جهت و ترتیب و توالی آنها از ابتدا تا انتهای ساقه ، در مجموع هم آهنگی ای را پدید
خواهد آورد که نمایانگر چگونگی رشد گیاه است . با توجه به تفاوت مراحل رشد در گیاهان ، هم آهنگی پدید آمده نیز متفاوت خواهد بود .
عنصر حرکت یکی از مهم ترین عناصر آفرینش اثر هنری است . موقعیت قرارگیری عناصر بصری در
کنار هم ، شکل ، اندازه ، جهت و تراکم آنها م ی تواند در شکل گیری حرکت و القای آن به بیننده
مؤثر باشد . در واقع حرکت معلول ترکیب عناصر بصری با یکدیگر تحت شرایط خاص و مت أثر از
نیروهای وارد برآنهاست . چه بسا عناصر بصری در کادری مشخص کنار هم قرارگیرند ، ولی حرکتی
به بیننده القا نشود . حرکت می تواند نظر بیننده را به جهتی خاص و موضوعی مشخص هدایت نماید
و موجب هیجان ، جنب و جوش و تحرک و نشاط گردد . حرکت نشانگر حیات ، زندگی ، رشد و
تلاش خواهد بود . پدیده حرکت در القای تفکرات هنرمند به بیننده می تواند نقش بسزایی داشته
باشد .
نمود حرکت در تصاویر 21 تا 23 بیان شده است . با مقایسه این تصاویر ، شدت و ضعف حرکت
قابل درک است.
4 4 بافت :
همان طور که در بحث رنگ اشاره شد ، شکل و رنگ دو عامل م ؤثر در شناسایی اجسام از
یکدیگرند، ولی عامل دیگری نیز می تواند دراین تشخیص مؤثر باشد که عبارت از بافت است .
بافت حقیقی عبارتست از کیفیت سطح اجسام که به وسیله حس لامسه احساساتی مانند نرمی ، زبری
و .... به انسان منتقل می شود . معمولا بافت اجسام تکرار و تکثیر عناصری در سطح است که این
تکرار براساس تجربه انسان از طبیعت ، می تواند القاکننده جنسیتی مشخص نیز باشد .
اگر به بافت گونی توجه کنیم ، درمی یابیم که تکرار نخ های زیر و رو شده کنف و درگیری آنها با
یکدیگر به عنوان تار و پود ، بافت خاصی را پدید آورده است که متفاوت با بافت دیوار سیمانی
است. در تصویر 24 بافت گونی از طریق رنگین نمودن سطح گونی و انتقال آن روی کاغذ به وجود
آمده است . این بافت که از طریق نوعی چاپ دستی حاصل شده است ، مجازی و غیرقابل لمس
است ، ولی تأثیرات بصری خاصی را در بیننده ایجاد می نماید. این بافت را که از تکرار خطوط ریز
و موازی در جهات مختلف شکل گرفته است و از طریق بصری قابل درک است ، بافت مجاز ی
می نامند .
پوسته تنه درخت ، پوست دست انسان ، پوست میوه های مختلف و ... اگرچه همه لایه و پوسته ای
برای محافظت از بخش زیرین خود هستند ، ولی هرکدام بافت خاصی دارند و می توانند احساساتی
مانند زبری ، نرمی ، لطافت و ... را القا نمایند .

( (تصویر 24
بافت مج ازی این نمونه ها نیز که به وسیله دست و به کمک عناصر بصری مانند نقطه ، خط ، سطح و
ابزار ط راحی ایجاد شده اند نیز این احساس ات ر ا از طریق درک بصری و به صورت ذهنی در بیننده
ایجاد می نمایند . بافت می تواند در انتقال جنسیت ، خصوصیت و کیفیت شکل مورد نظر موثر باشد
و در مجموع احساس و درک ویژه ای را در بیننده پدید آورد.
در تصاویر 25 تا 29 ، نمونه هایی از بافت طبیعی و مج ازی رامشاهده می کنید . در فصول آینده
ضمن آشنایی با عناصر اصلی هنرهای تجسمی ، ایجاد بافت مجازی ر ا نیز تجربه خواهیم کرد ، ولی
شما می توانید در این بخش به جمع آوری نمونه هایی از بافت اجسام به طور حقیقی اقدام نمایید و
مجموعه ای را جهت مقایسه و بررسی آنها تهیه نمایید . 

مبانی هنرهای تجسمی

اموزشکده فنی حرفه ای جیرفت

مهدی اذر خوش مدیر گروه ساختمان

فصل سوم رنگ ( 2
هدف های آموزشی :
1. مشخصاًت رنگ های اصلی و فرعی و مکمل را ذکر کنید .
2. رنگ مایه و ارزش رنگی را شرح دهید .
3. با استفاده از سه رنگ اصلی ، انواع رنگ های فرعی و درجه سه و مکمل را به
دست آورید .
4. با استفاده از سه رنگ اصلی و رنگ های سیاه و سفید ، درجه های مختلف
رنگ های طیف را به دست آورید .
5. تضاد رنگ را تعریف کنید و چگونگی هف ت نوع تضاد رنگی زیر را توضیح
دهید :
تضاد رنگ های اصلی تضاد تاریکی و روشنایی تضاد سردی و گرمی تضاد
رنگ های مکمل تضاد همزمان تضاد اشباع تضاد وسعت سطوح
6 . مفاهیم مطرح شده درمورد رنگ ها را عملا در انجام فعالیت های تجسمی اجرا
کنید .

3 1 رنگ های اصلی و فرعی (دایره رنگی)
رنگ اصلی یا رنگ اولیه رنگی است که نتوان آن را از ترکیب رنگ های دیگر به دست آورد .
رنگ های اصلی عبارتند از زرد ، آبی ، قرمز .
با استفاده از رنگ های اصلی و ترکیب آنها با یکدیگر و با رنگ سفید ، تمام رنگ های طیف را
می توانیم به دست آوریم . رنگ هایی که از ترکیب دو رنگ اصلی به دست می آیند ، به رنگ های
فرعی موسومند . این رنگ ها عبارتند از :
1 نارنجی ، که از ترکیب رنگ قرمز و رنگ زرد به دست می آید . رنگ نارنجی باید دقیقا حد واسط
قرمز و زرد باشد ، در واقع نه بیش از اندازه به قرمز تمایل داشته باشد و نه به زرد .
2 بنفش ، که ترکیبی از رنگ آبی و رنگ قرمز است ، این رنگ نیز باید حد واسط دو رنگ آبی و
قرمز باشد .
3 سبز ، که از ترکیب رنگ زرد و رنگ آبی به دست می آید ، رنگ سبز نیز مانند دو رنگ قبلی باید
حد واسط دو رنگ زرد و آبی باشد .
در شکل 5 دایره رنگ را مشاهده می کنید . رنگ های اصلی (زرد قرمز آبی ) در مرکز شکل و
داخل مثلث قرار دارند . رنگ های فرعی که هریک از ترکیب دو ر نگ اصلی حاصل شده است ، در
پیرامون این مثلث و مرتبط به دو رنگ اصلی قرار گرفته اند .
پیرامون شش ضلعی ، نوار حلقوی مشاه ده می شود که رنگ های درجه سوم در آنها جای گرفته اند
. این رنگ ها از ترکیب رنگ های اصلی و فرعی به وجود آمده اند . این رنگ ها عبارتند از :
27
1 آبی سبز ، که از ترکیب دو رنگ آبی و سبز به دست آمده است . این رنگ حدفاصل دو رنگ آبی
و سبز است . 2 زرد سبز ، که از ترکیب دو رنگ زرد و سبز به دست آمده و حد فاصل دو رنگ زرد
و سبز است .
3 زرد نارنجی ، که از ترکیب دو رنگ زرد و نارنجی به دست آمده و حد فاصل دو رنگ زرد و
نارنجی است .
4 قرمزِ نارنجی ، که از ترکیب دو رنگ قرمز و نارنجی به دست آمده و حد فاصل دو رنگ قرمز و
نارنجی است .
5 قرمز بنفش ، که از ترکیب دو رنگ قرمز و بنفش به دست آمده و حدفاصل دو رنگ قرمز و بنفش
است .
6 آبی بنفش ، که از ترکیب دو رنگ آبی و بنفش به دست آمده و حد فاصل دو رنگ آبی و بنفش
است .
3 2 رنگ های مکمل :
رنگ هایی مکم ل یکدیگرند که بتوانند در مجم وع تمام رنگ های طیف را در خود داشته باشند .
برای مثال دو رنگ آبی و نارنجی مکمل یکدیگرند ، زیرا نارنجی ترکیبی از دو رنگ زرد و قرمز
است.

( (تصویر 5
و همان طور که اشاره کردیم ، زرد و آبی و قرمز رنگ های اصلی هستند که از ترکیب آنها می توانیم
تمام رنگ های طیف را به دست آوریم . و یا دو رنگ قرمز و سبز مکمل یکدیگرند ، زیرا رنگ سبز
ترکیبی از دو رنگ زرد و آبی است . پس در مجموعه دو رنگ مک مل سبز و قرمز ، تمامی رنگ های

طیف حضور دارند . بنابراین رنگ مکم ل هر رنگ اصلی ، رنگی است که از ترکیب دو رنگ اصلی
دیگر بدست آمده است .
در طبیعت معمولا رنگ ها با لطافت خاصی به صورت مکمل در کنار هم قرار گرفته اند ، اگر به بوته
گل سرخی نگاه کنیم ، درمی یابیم که چگونه دو رنگ مکمل به نحو زیبایی در مجاورت یکدیگر قرار
گرفته اند . در واقع رنگ قرمز گل و شکوفه هایش با رنگ سبز برگ ها ، دو رنگ مکمل هستند . اگر
دو رنگ مکمل را با یکدیگر ترکیب کنیم ، زیباترین رنگ خاکستری را می توانیم به دست آوریم که
با رنگ خاکستری حاصل از ترکیب رنگ سفید و سیاه متفاوت خواهد بود .
3 3 رنگ مایه (تونالیته) :
درجات مختلف تاریکی و روشنایی یک رنگ را تون می نامند . منظور از تونالیته ، تأثیر کلی رنگ در
یک اثر هنری است . برای مثال اگر رنگ آبی و تون های مختلف آن بر یک تابلو حاکم باشد ،
می گویند آن تابلو تونالیته آبی دارد . در برخی موارد ممکن است به مایه ها یا تون های سرد یا گرم
اشاره شود . منظور از تون یا م ایه ، همان تنوع های رنگی است که از یک رنگ سرد یا گرم مسلط بر
اثر ه نری به دست می آید . تونالیته مسلط عبارتست از رنگی که مقدار آن در یک تابلو از سایر
رنگ ها بیشتر باشد .
3 4 ارزش رنگی (والور)
ارزش رنگی یا والور عبارتست از میزان درخشندگی یا مقدار نوری که از رنگ منعکس می شود .
البته درخشندگی هر رنگ تحت تأثیر محیط اطراف و همجواری با سایر رنگ ها قابل تغییر است ، در
نتیجه ارزش رنگی یا والور هر رنگ در شرایط مختلف متغیر می باشد .

3 5 تضاد رنگ :
در مقایسه رنگ ها و اثرات آن ها بر یکدیگر اختلافات آشکاری وجود د ارد که به آن تضاد رنگی
گفته میشود . اختلاف موجود در خصوصیات کمی و کیفی رنگ ها ، عامل اساسی در تشخیص
تفاوت های آنها است . اختلاف رنگ ها می تواند کم یا زیاد باشد که به صورت حداقل و حداکثر
مطرح می گردد . برای مثال اگر گرمی و سردی رنگ ها به عنوان م وردی از اختلا ف بین آنها بررسی
شود ، یعنی رنگی را سرد بنامیم و دیگری را گرم ، آنگاه همین دو رنگ در شرایط دیگر ویژگی ها و
خصوصیت های دیگر نیز خواهند داشت ، مثلاً ممکن است هر دو تاریک باشند . بنابراین تضاد رنگ
ها نیز نسبی است و در شرایط متفاوت یکسان نخواهد بود .
به طور کلی هفت نوع تضاد رنگی وجود دارد که عبارتند از :
1 تضاد رنگ های اصلی 2 تضاد تاریکی و روشنایی 3 تضاد سردی و گرمی 4 تضاد رنگ های
مکمل 5 تضاد همزمان 6 تضاد اشباع 7 تضاد وسعت سطوح
در زیر هریک از تضادها را به اختصار بررسی می کنیم و نمونه هایی را ارائه می نماییم .
3 5 1 تضاد رنگ های اصلی :
تضاد رنگ های اصلی ساده ترین نوع تضاد است . در این نوع تضاد ، رنگ های اصلی (قرمز ، آبی ،
زرد) به صورت خالص و بدون ترکیب با هیچ رنگ دیگری مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرند .
این تضاد از نوع تضادهای اصلی و اساسی است و با اختلاف رنگ های سیاه و سفید مشابه است .
اگرچه دستیابی به تضاد رنگ با رنگ های ثانوی و درجه سوم میسر می باشد ، ولی به هر میزان که از
رنگ های اصلی فاصله بگیریم ، از شدت تضاد کاسته می شود . هر زمان که میزان درخشش رنگ ها

پتغییر کند ، تضاد رنگ نیز ارزش ها ی متفاوتی پیدا می کند . همچنین قرار گرفتن رنگ روی سطوح
رنگی متفاوت به چگونگی تضاد آنها معنای تازه ای خواهد داد .
در تصویر 6 تضاد رنگ های اصلی نشان داده شده است .
( (تصویر 6
3 5 2 تضاد تاریکی و روشنایی :
روز و شب یا به عبارتی تاریکی و روشنایی دو پدیده طبیعی هستند که نقش مهمی در زندگی انسان
دارند . ساده ترین راه برای نمایان ساختن حالت شب و روز ، استفاده از دو رنگ سیاه و سفید است .
دو رنگ سیاه و سفید از تضاد شدیدی برخ وردارند و مجموعه رنگ های خاکستری در حد فاصل
آنها قرار می گیرند . در این نوع تضاد ، میزان تاریکی و روشنایی هریک از رنگ ها را در درجات
مختلف می توان مطالعه کرد . بنابراین می توانیم مطابق الگوی ارائه شده در خصوص تون های

خاکستری ، درجات تاریکی و روشنایی هر رنگ دیگر را نیز به دست آوریم ، به طوری که در یک
سمت جدول تیره ترین حالت از یک رنگ و در سمت دیگر روشن ترین وضعیت آن رنگ نشان داده
شود و در حد فاصل این دو رنگ تون های مختلف آن رنگ قرار گیرند . تصویر 7 درجات تاریکی و
روشنایی رنگ ها را که با درجات مختلف خاکستری مقایسه شده است ، نشان می دهد . دو رنگ
زرد و بنفش که در دایره رنگ روبه روی هم قرار دارند ، بیشترین تضاد روشنایی و تیرگی را دارند .
3 5 3 تضاد سردی و گرمی :
به تجربه ثابت شده است که انسان تحت تأثیر رنگ ها ، ناخودآگاه احساس گرما یا سرما می کند .
یکی از دلایل عمده آن رنگ عناصر طبیعی است . برای مثال رنگ نور آفتاب ، آتش و آنچه که تولید
و ح رارت گرما می کند ، متما یل به قرمز ، نارنجی و زرد است و از طرفی رنگ آسمان ، دریا و
کوه ها در فاصله ای دور که متمایل به آبی ، آبی سبز و آبی بنفش هستند احساس سرما و سردی را
در انسان برمی انگیزد . تأثیر رنگ های سرد و گرم در انسان و حیوان براساس آزمایش هایی مورد
بررسی قرار گرفته است . رنگ های گرم شدت جریان خون را افزایش می دهند و رنگ های سرد از
شدت جریان خون می کاهند . همچنین این آزمایش ها مشخص می سازد که تضاد سردی و گرمی
به عنوان یکی از عوامل اساسی در ترکیب رنگی اماکن بسیار مؤثر خواهد بود .
رنگ قرمز متمایل به نارنجی گرم ترین رنگ و رنگ سبز متمایل به آبی سردترین رنگ در دایره رنگ
هستند ، این دو رنگ بیشترین تضاد سرد و گرم را دارند . تصویر 8 مجموعه ای از رنگ های گرم و
سرد را نشان می دهد .

در مقایسه رنگ های سرد و گرم به خصوصیاتی دست می یابیم که می توانند در نقطه مقابل هم قرار
گیرند . در جدول زیر در دو ستون جداگانه این خصوصیات در مقابل یکدیگر درج شده است .
رنگ های گرم رنگ های سرد
آفتابی ابری
کدر شفاف
محرک آرام بخش
انبوه تنک
زمینی هوایی
نزدیک دور
سنگین سبک
خشک تر
( (تصویر 7

( (تصویر 8
با استفاده از خصوصیات رنگ های گرم و سرد ، القای مواردی مانند دوری و نزدیکی ، سنگینی و
سبکی و ... امکان پذیر است . به عنوان مثال برای نمایش اجسام نزدیک باید از رنگ های گرم و
برای نمایش اجسام دور از رنگ های سرد استفاده کرد تا فاصله هرچه بیشتر احساس شود .

3 5 4 تضاد رنگ های مکمل :
همان طور که اشاره شد ، رنگ هایی مکمل یکدیگرند که بتوانند در مجموع تمام رنگ های طیف ر ا
در خود داشته باشند . دو رنگ آبی و نارنجی مکمل یکدیگرند ، زیرا رنگ نارنجی ترکیبی از دو رنگ
زرد و قرمز است و می دانیم که زرد ، قرمز ، آبی ، رنگ های اصلی هستند و از ترکیب آنها
می توانیم تمام رنگ های طیف را به دست آوریم . همچنین از ترکیب دو رنگ مکمل رنگ
خاکستری حاصل می شود . رنگ خاکستری به دست آمده از زیباترین رنگ های خاکستری است ،
به طوری که نقاشان نیز در گذشته برای دستیابی به چ نین خاکستری هایی ، ضمن استفاده از ترکیب
دو رنگ مکمل با یکدیگر ، از سایر روش ها نیز سود می بر دند . به این صورت که با چند لایه از
رنگ های مکمل رنگ خالصی را می پوشا ندند یا لایه ای شفاف و نازک از رنگ مکمل را روی رنگ
مورد نظر پوشش می دادند تا شفافیت رنگ حاصل گرد د . اگرچه دو رنگ مکمل در تضاد آشکار با
یکدیگر هستند ، ولی نیازمند یکدیگرند و در کنار هم به یکدیگر جلوه و در خشش تازه ای می دهند .
در دایره رنگ ، رنگ های مکمل رو به روی هم قرار دارند و مهم ترین آنها عبارتند از : زرد و بنفش
آبی و نارنجی قرمز و سبز .
دو رنگ مکمل هریک کیفیت خا صی دارند ، برای مثال دو رنگ زرد و بنفش از لحاظ تیرگی و
روشنایی در بالاترین تضاد با یکدیگر به سر می برند و دو رنگ آبی و نارنجی در تضاد سردی و
گرمی از بیشترین حد برخوردارند . همچنین دو رنگ قرمز و سبز اگرچه مکمل یکدیگرند ، اما از
نظردرخشندگی و ارزش رنگی در سطح یکسانی هستند و اختلاف سردی و گرمی آشکاری دارند .
در تصویر 9 رنگ های مکمل در مقایسه با یکدیگر نشان داده شده است .

( (تصویر 9
3 5 5 تضاد همزمان :
چشم انسان پس از مشاهده هر رنگ ، خواستار رنگ مکمل آن است و لذا رنگ مکمل آن به خو دی
خود در پس ذهن انسان ایجاد می شود . پس از مشاهده یک سطح آبی رنگ ، اگر به سطحی سفید
رنگ نگاه کنیم ، چشم ما شبیه به آن سطح را به رنگ نارنجی خواهد دید . این پدیده که به پدیده
بعد از تصویر معروف است ، اساس و پایه تضاد همزمان می باشد . در واقع تضاد همزمان یک پدیده
ذهنی است و جنبه عینی ندارد .
در تصویر 10 مربع های خاکستری رنگ که از نظر ارزش رنگی روی زمینه ای مشترک یکسان
هستند، روی زمینه های رنگی قرار گرفته اند . اگر یکی از سطوح را انتخاب نماییم و سایر سطوح ر ا
بپوشانیم و به مربع خاکستری رنگ نگاه کنیم ، مشاهده خواهیم کرد که رنگ مربع ، متمایل به رنگ

( (تصویر 10
مکمل زمینه می گردد . برای مثال اگر سطح رنگین آبی رنگ باشد ، مربع خاکستری تحت تأثیر تضاد
همزمان متمایل به نارنجی دیده می شود . در نتیجه ، رنگ خاکستری از رنگ مکمل زمینه مت أثر
می شود و ارزش آن نیز تغییر می کند .
3 5 6 تضاد اشباع :
اشباع یک رنگ عبارتست از آخرین درجه خلوص یک رنگ . رنگ های اشباع منتهای خلوص و
پرمایگی را دارند و نمی توانیم آنها را پرمایه تر کنیم . تضاد میان رنگ های خالص و رنگ های
ملایم شده را تضاد اشباع می نامند . بنابراین دراین بح ث راه های مختلف کاهش میزان اشباع رنگی
را مورد توجه قرار می دهیم و به اختصار به آنها اشاره می کنیم :

درجه خلوص رنگ ها را می توانیم به چهار صورت کاهش دهیم که عبارتند از :
1. ترکیب با رنگ سیاه رنگ های خالص معمولا در ترکیب با رنگ سیاه ، کدر تاریک و
خفه میشوند و از میزان درخشندگی آنها کاسته می گردد .
2. ترکیب با رنگ سفید رنگ های خالص در ترکیب با رنگ سفید ، ملایم و مطبوع میشوند و
رنگ های گرم به سردی می گرایند .
3. ترکیب با رنگ خاکستری ترکیب رنگ خاکستری با رنگ های خالص باعث کاهش شدت
آنها می شود و این ترکیب ، برخ ی از رنگ ها را تیره تر و برخی را روشن تر می نماید ،
ولی در هر حال رنگ ها را خفه و کدر می کند.
4. ترکیب با رنگ های مکمل در ترکیب رنگ های مکمل با رنگ های خالص نیز می توان از
شدت رنگ ها کاست . تصویر 11 تضاد اشباع واختلاف بین رنگ های خالص و ملایم
شده را نشان می دهد .
( (تصویر 11

3 5 7 تضاد وسعت سطوح :
تضاد وسعت سطوح رنگی ، عبارتست از اختلاف سطوح رنگی از نظر کمی بین دو یا چند رنگ . در
واقع سطوح رنگی زمانی به حد متعادل می رسند که با نسبت مشخصی از نظر کمی و وسعت سطح
در نظر گرفته شوند . این نسبت را چنان می توان در نظر گرفت که بر موضوعی تأکید شود یا تسلط
سطحی رنگی بر سایر سطوح رنگی پدیدار گردد .
گوته شاعر و نویسنده آلمانی که در زمینه هنر نقاشی نیز مطالعاتی دارد ، ارزش های رنگی را
برحسب اعداد به این شرح ارزش گذاری نموده است :
سبز آبی بنفش قرمز نارنجی زرد
3 4 6 9 8 6
اگرچه برای سهولت در کار از این اعداد کمک می گیریم ، ولی باید توجه داشته باشیم که دنیای
وسیع رنگ ها بیش از آن متنوع و پیچیده است که بتوانیم آن را با اعداد ارزیابی کنیم .
براساس اعداد پیشنهادی گوته ، مقایسه سطوح رنگ های مکمل درحد اعتدال به شرح زیر خواهد
بود :
1. نسبت زرد به بنفش بر ابر است با 3 به 9 (یا 1 به 3) ، یعنی به ازای 1 واحد سطح از رنگ
زرد باید 3 واحد سطح از رنگ بنفش به کار برد تا تعادل رنگی برقرار گردد .
2. نسبت نارنجی به آبی برابر است با 4 به 8 (یا 1به 2) ، یعنی به ازای 1 واحد سطح از رنگ
نارنجی باید 2 واحد سطح از رنگ آبی به کار برد تا موازنه رنگی برقرار شود .
40
3. نسبت قرمز به سبز برابر است با 6 به 6 (یا 1به 1) ، یعنی به ازای هر واحد سطح از رنگ
قرمز باید همان اندازه از سطح رنگ سبز به کار برد تا تعادل ایجاد گردد .
نسبت های موجود بین رنگ های اصلی و ثانوی را نیز می توان به همین صورت به دست آورد .